Hz. Ömer’de Yenilikçi Yönetim Anlayışı

Halife Ömer’in yenilikçi (reformist) yönünü, ilk kez kendi döneminde gerçekleştirilen icraatlarda görebilmekteyiz. Toplumda yeni bir şey yapıp uygulamaya koymanın zorluğu ortadadır. Hz. Ömer’in liderlik yönünü öne çıkaran önemli etmenlerden biri, mevcut ve gelecekte öngörülen ihtiyaçlara binaen çözümler üretmesi ve bunları da kısa sürede uygulamaya koymasıdır. Elbette o ciddi muhalefet ve ithamlara muhatap olmuş, fakat bunların üstesinden gelmeyi de başarmıştır. Teravih namazını cemaatle kılmalarını valilerine yazdığı zaman; “Resûlullah’ın yapmadığı bir şeyi neden yapıyorsun? Bu bid’attir” şeklinde ağır bir suçlamaya maruz kalmıştı. Çünkü bid’at bir amel yapanın Cehennemde olacağı ile ilgili Hz.Peygamber’in sözü vardı. Buna rağmen Hz. Ömer’in cevabı, yenilikçi yönüyle beraber aynı zamanda onun sünnet anlayışını da ortaya koymuştur: “Bu bid’at ise ne güzel bid’attir.”

Hz. Ömer’in yeniliklerinin kısa bir listesi şöyledir:

Hicretin ondördüncü senesinin Ramazan ayında Hz. Ömer, cemaate teravih namazını kıldırması için Übey b. Ka’b’ı görevlendirdi. Bir Ramazan gecesi mescide uğradığında insanların dağınık halde teravih namazını kıldıklarını görünce, onları bir imamın arkasında toplamanın daha faziletli olacağı hükmüne vararak, bundan sonra teravih namazının cemaatle kılınmasını istemiştir. Diğer beldelere de Ramazan ayının gecelerinde teravih kılmaları için cemaatin toplanmaları gerektiğine dair emirname gönderdi.  O, erkekler ve kadınlara ayrı ayrı namaz kıldıracak birer imam tayin etmişti.

Hz. Ömer, geniş alana yayılmış ordusunun rahat hareketini sağlamak ve memleketin geniş topraklarına yayılmış muhtaç durumdaki insanların ihtiyaçlarını gidermek için Dâru’d-Dakîk (Gıda Deposu) veya Dâru’d-Rakîk (Köle Evi)’i kurarak; burada un, kavut , hurma, kuru üzüm ve kuru incir bulundurmuş ve buradan dağıtım yaptırmıştır.

Takvim, bir milletin medenileşmesinde önemli bir etmendir. Hz. Ömer’in en önemli icraatlarından biri olan ve günümüzde de kullanılan Hicri takvimin ihdası şöyle olmuştur: Bir adamın bir başkasına yazdığı ve vadesi Şaban ayı olan bir borç senedi Hz. Ömer’in eline geçti. Senede bakınca vadenin Şaban ayı olduğunu gördü ve şöyle sordu: “Hangi Şaban ayı? Bu senenin mi, geçen senenin mi yoksa gelecek senenin mi Şaban ayı?” Bundan sonra halkı topladı ve şöyle dedi: “İnsanlara öyle bir tarih belirleyin ki, böylece borçlarının vadesini bilsinler.”

Anlatıldığına göre bazıları, Farslıların hükümdarlarının tahta geçiş ve tahttan ayrılışları göz önüne alınarak yaptıkları gibi bir tarih yapılmasını teklif ettiler. Buna göre bir hükümdar vefat edince ondan sonra gelecek olan hükümdarın doğum tarihi nazarı itibara alınacaktı. Bunu uygun görmediler. Bazıları da, “İskender zamanından başlayan Rum tarihini kabul edelim.” dediler. Bunu da uygun görmediler. Bazıları Hz. Muhammed’in doğumunu, bazılarıysa bi’setini dikkate alarak tarih konulmasını teklif ettiler. Hz. Ali ile başkaları, Hz. Peygamber’in Mekke’den Medine’ye hicretinin esas alınmasını, bunun O’nun doğumuna ve bisetine göre daha açık ve net olacağını söylediler. Hz. Ömer ile Sahabîler, bunu uygun gördüler. Hz. Ömer, Hz. Peygamber’in hicretinden itibaren başlayan bir tarih sistemi kurulmasını emretti ve yılbaşı olarak da Muharrem ayını belirledi.

Halifeliği sırasında misafir evleri kurdu, yolda kalanlara ait olmak üzere buralara erzak sağladı, un, kavut, hurma ve ihtiyaç duyulan şeyleri koydurttu. Mekke ve Medine arasında yol boyunca, yolda kalanların ihtiyaçlarını karşılayacak imkanlar sağladı. İnsanların bir su sebilinden diğerine rahatlıkla ulaşabileceği mesafelerde sebiller kurdu. Şam ile Hicaz arasında da aynısını yaptı. Yol boyunca ikamet edenler Hz. Ömer’den Mekke ile Medine arasında yapı kurmak için izin istediler. O da kendilerine izin vererek şöyle dedi: “Yolcu, su ve gölgeye daha layıktır.”

Liderlik Anlayışı

Halife Hz. Ömer, devlet başkanları ve yönetim kadrosundakileri bir lider olarak görmüş, “imam ve önderleri sapmadıkça insanlar istikametten ayrılmaz” diyerek, onların her hal ve hareketlerinde dikkatli olmaları gerektiğine vurgu yapmıştır. “Balık baştan kokar” prensibine uygun olarak, liderlerin yaşantı ve davranışlarına göre yönettiklerinin şekilleneceğinden hareketle, onları dört gruba ayırmıştır:

a- Hem kendini hem de valilerini devlet malını yemekten engeller, bu Allah yolunda cihad eden kimse gibidir. Allah’ın eli ona rahmetle açılır.

b- Zaaf sahibidir, kendisini engeller ama valileri onun zaafından dolayı oburca yerler. Bu uçurumun kenarındadır, kurtuluşu Allah’ın rahmetine kalmıştır.

c- Valilerini engeller, fakat kendisi oburca yer. Bu Resûlullah’ın kendisi için “güdücülerin en kötüsü, acımasız olandır (doymak bilmeyenidir)” dediği yöneticidir. Yalnız kendisi helak olur.

d- Hem kendisi hem de valileri yemeye doymaz. Bunlar hep birlikte helak olurlar.

Ömer’in şahsi ve siyasi hayatını incelediğimizde varacağımız sonuç; o ve valilerinin birinci gruba dâhil olacağıdır. Çünkü hem kendisi hem de valileri devlet malı konusunda oldukça hassas davranmışlar, en küçük bir suistimali bile katı bir şekilde cezalandırmışlardır.

Bu konuda çoğu kimsenin dikkatinden kaçabilecek veya önemsenmeyecek bir durum için uyarıyı, azadlısı Eslem’e yapmıştır. O, bu olayı şöyle anlatır: “Bir defasında Hz. Ömer, Beytülmalin develerini benimle meraya gönderiyordu; eşyalarımı içlerinden birinin üzerine atmıştım. Yükümün güzel bir dişi deve üzerinde olduğunu gören Hz. Ömer şöyle dedi: “Annesi ölesice! Müslümanların hazinesine gelir getiren bir deveye ağırlık veriyorsun, onu yoruyorsun, işte bir yaşında çok işeyen erkek deve, işte sütü olmayan deve, bunlar ne güne duruyor?”

Ebu Musa el-Eş’ari’ye yazdığı mektupta; iyi ve kötü yöneticinin tanımını ironik bir tarzda şöylece dile getirmiştir: “Allah katında çobanların en mesudu, varlığı ile güttükleri saadete eren kimsedir. Çobanların en kötüsü ise; güttüklerinin şekavetine sebep olandır. Kötülük etmekten ve dalalete düşmekten son derece sakın. Aksi halde emrinde çalıştırdıkların da kötülüğe dalarlar. O zaman senin Allah yanındaki durumun, tıpkı yerin yeşil kısımlarına bakıp, beslenmeyi ve yağlanmayı isteyen ve oradan otlayan hayvanın durumu gibi olur. Halbuki onun ölümü semizliğine bağlıdır.”

Yine Basra’da vali iken Ebu Musa el-Eş’ari’ye şu tavsiyelerde bulunmuştu: “İnsanlarda yöneticilerine karşı nefret hissi vardır, sana ve bana bunun erişmesinden Allah’a sığınırım. Gündüzün bir vaktinde cezaları tatbik et. Sana biri ahiret diğeri dünya ile ilgili iki iş arzedildiğinde, sen ahiretle ilgili olanı tercih et, çünkü dünya fani, ahiret bakidir. Fâsık insanlardan kork ve dikkatli ol. Hastaları ziyaret et, cenazelere katıl, halka kapını aç, ihtiyaçlarıyla bizzat ilgilen. Sen sadece onlardan birisin, şu var ki Allah seni onların yükü en ağırı kılmıştır. Sen ve ailenin yeme içmede ve giyim kuşamda, halkta benzeri görülmeyen bir gösterişe daldığınız haberi bana ulaştı. Seni hayvanlar seviyesine düşmekten sakındırırım. Hayvanlar otlak bir vadiye daldıklarında semizlenmekten başka kaygıları olmaz. Yönetici eğer saparsa, yönettikleri de sapar. İnsanların en kötüsü, halkın kendisi yüzünden saptığı yöneticidir.”

Hz. Ömer, liderlik kavramına farklı açılımlar katmıştır. Burada bazı önemli noktalarını şöylece belirtebiliriz:

1. Dikkat çekici bir üslup ile liderin konumunu nasıl kabul ettiğini, kendinden önceki halife Ebu Bekir’in “ben, sizin aranızda en iyi olmadığım halde, sizin üzerinize yönetici seçildim” anlayışının tersine; “Allah kuşkusuz beni sizin işlerinize başkan yaptı. Ben de sizin için bunların en yararlı olanını bildim. Allah’ın yardımı olmadıkça ben sadece güçsüz bir Müslüman kulum. Sizlerin hilâfet makamına gelmiş olmam benim davranışlarımdan hiçbir şey değiştirmeyecek inşaallah. Sakın biriniz ‘Ömer halife olduktan sonra durumu değişti’ demesin” sözleriyle somut olarak ortaya koymuştur. Ona göre; lider olarak seçilmek, kişiyi daha iyi bir Müslüman veya birey yapmaz, fakat ona ağır bir sorumluluk yükler.
2. O, liderle halk arasında aktif ilişkiye dayanan bir yönetimi tanımlar. Liderlik vatandaşa, lideri zorlayıcı görevler yükler. “İyi olanları size en güzel şekliyle yapar, kötü olanları ise sizden uzaklaştırırım”, “Kim güzel bir şey yaparsa, ona en güzel şekilde karşılığını veririz; kim kötülük yaparsa onu cezalandırırız” , “Doğru yaparsam bana yardım edin, yanlış yaparsam beni düzeltin.” anlayışıyla hareket eden Ömer, yanlış yaptığında ‘okun ateşte düzeltilmesi misali düzeltileceği’ mesajını kendisine veren kişiye; “Beni, haksızlık ve yanlışlıklar yaptığımda düzeltecek bir kavmin başına getirdiğinden dolayı Allah’a şükürler olsun!” şeklinde mukabelede bulunmuştur.  Yapıcı eleştiri hususunda insanlara serbestiyet tanıyarak, kendilerini yönetenlere karşı hem ikaz hem de denetim mekanizmasını kullanmalarını öngörmüştür. Halife Hz. Ömer; “En sevdiğim insanlar, bana kusurlarımı söyleyenlerdir.”  sözüyle onları cesaretlendirmiştir. Bu iştirak edici ilişki, önemli neticelere götürmüştür. Böylece vatandaşlar sadece yönetilen değil, aktif katılımcı olmuşlardır.
3. İslam’ın temelinde yer alan adaleti tesis etmiştir. Bu konuda tavizsiz oluşunu şu sözleriyle bildirmiştir: “Haksızlığa uğrayan kimsenin hakkını, zorla da olsa haksızdan alırız.” “Zayıf Müslümanın hakkını güçlüden alıncaya kadar şiddetim kat kat artacaktır.”  Birisiyle arasında meydana gelen anlaşmazlığı çözmesi için gittikleri Zeyd’in, halife olduğundan dolayı kendisine ayrıcalık tanımasına oldukça kızan Hz. Ömer; “Zeyd, Ömer’le en sıradan bir Müslümanı bir tutmadıkça kadılık görevinde bulunamaz.”  diyerek, adalet konusundaki hassasiyetini tezahür ettirmiştir.
4. Kendi otoritesini, yüksek otoriteye uygunluğuyla sınırlandırmıştır. “Allah ve Peygamberine uyduğum sürece bana itaat edin, eğer uymazsam bana itaate mecbur değilsiniz.” Ebu Musa’ya yazdığı mektupta; “Ben, Kur’ân’ın size emrettiğini emrediyorum. Muhammed’in size yasakladığını yasaklıyorum. Fıkha ve sünnete tâbi olmanızı emrediyorum.”  diyerek, otoritesinin kaynağını ortaya koymuştur.
5. Yönetici ve liderde aradığı en önemli vasıflar olarak; güven ve dindarlık bariz şekilde öne çıkmaktadır. Yaralandığı zaman kendisinden sonraki halifeyi tayin etmesi yönündeki ısrarlı taleplere net bir cevap vermemiş, bu işi altı kişilik kurula havale etmiştir. Fakat sağ olsalardı Ebu Ubeyde veya azadlı Sâlim’i seçeceğini belirtmiştir. Hz. Muhammed, Ebu Ubeyde hakkında “ümmetimin güvenilir adamı”, Sâlim hakkında ise “Allah’ı en çok seven kimse” dediği için  Hz. Ömer, onları tereddütsüz hilafete layık görmüştü.
6. Hz. Ömer, liderin veya göz önündeki insanların, davranış ve sözleriyle örnek olmalarını, yanlış anlamaya sebebiyet verebilecek tavırlardan uzak durmalarını istemiştir. İhramda iken Talha b. Ubeydullah’ın üzerinde boyalı bir elbise görüp onu ikaz edince Talha; “Ey Müminlerin emiri, o kerpiç boyasıdır” dedi. Bunun üzerine Ömer: “Siz ey halkın kendilerini lider kabul edip uyduğu kimseler! Eğer bilmeyen bir adam bu elbiseyi görse, muhakkak der ki; Talha b. Ubeydullah ihramlı iken boyalı elbise giyiyordu. Onun için ey ileri gelenler! Böyle boyalı elbise cinsinden bir şey giymeyiniz.” dedi. Yanlış anlamaya müsait davranışından dolayı aynı ikazı Huzeyfe’ye de yapmıştır. Huzeyfe, Kûfe’de iken ehl-i kitaptan bir kadınla evlenince, Hz. Ömer ona bir mektup yazarak kadını boşamasını istemiş, gerekçesini de şöyle açıklamıştır: “Sen Mecusilerin bölgesindesin. Cahil birinin, “Resûlullah’ın arkadaşı bir kafirle evlendi” demesinden korkarım. O, bunun Allah’tan bir ruhsat olduğunu bilmez ve Mecusi kadınlarla evlenirler.” Bunun üzerine Huzeyfe kadından ayrıldı.

7. Hz. Ömer, Hz. Peygamber’in “güçleştirmeyip kolaylaştırma” prensibine uygun olarak kararlarını tesis etmiştir. Abdullah b. Mes’ud’un şu sözü bunu teyit etmektedir: “Ömer bizi bir yola soktuğunda, onun kolay olduğunu görürdük.”

Halife Hz. Ömer, liderliği süresince iyi bir yönetimin temelini oluşturan önemli noktalara dikkat etmiştir. Bunlar tüm liderler için vazgeçilmez umdelerdir:

1. Karar için acele etme, sıkı bir araştırma ve tarama sürecinden sonra karar ver. Yaralanıp ölüm döşeğine düştüğünde, Ashabın kendisinden sonraki halifeyi belirlemesi yönündeki ısrarlı talepleri üzerine, kafasındaki isimleri teker teker kurmaylarıyla müzakere etmiş, sonunda altı kişilik istişare kurulunu bu işle görevlendirmiştir.
2. Yetenekli bir çalışma kadrosu inşa et ve ona dayan. Nasıl bir yönetici istediği sorusuna şu cevabı vermiştir: “Öyle bir kişi istiyorum ki, emir seçildiğinde sanki onlardan birisi gibi olsun. Emir seçilmediği takdirde de sanki onların emiri imiş gibi davransın.”
3. Akrabalarını kayırma ve buna önce ailenden başla. Oğulları Abdullah ve Ubeydullah, babaları Ömer büyük bir devletin başkanı olmasına rağmen bir ordu ile Irak seferine çıktılar. Dönüşlerinde Basra valisi Ebû Musa el-Eş’arî’nin ganimet mallarından verdiği parayla ticaret yapıp kâr ettiler, anaparayı da devlet hazinesine ödemek istediler. Hz. Ömer buna çok kızdı ve onlardan zorla kârlarının yarısını da alıp hazineye koydu. Aile fertlerine şu ihtarı yapmıştı: “Şunu ve şunu yasakladım, insanlar sizi, yırtıcı kuşun eti gözetlediği gibi gözetlerler. Allah’a kasem ederim ki, sizden birinizin bu yasakları yaptığını görürsem, onun cezasını kat kat veririm.” Ölüm döşeğindeyken altı kişilik şûra üyelerinden biri olan Hz. Osman’a, yakınlarını kayırmaması yönünde tavsiyede bulunmuştur. Nitekim Hz. Osman’ın suikast sebeplerinden biri bu yöndeki suçlamalar olmuştur.
4. Yönetimde elit kültürü oluşmasına karşı uyanık ol ve gerekli tedbirleri al. Kûfe valisi Sa’d b. Ebî Vakkâs’ın kendisi için özel olarak inşa ettirdiği köşkü yaktırması, Mısır valisi İyâd b. Ganem’in ince elbiseler giydiğini ve hacipler edindiğini duyunca da derhal onu çağırtıp koyun güttürmesi gibi uygulamaları, yönetimde ayrıcalıklı bir konum istemediğini ortaya koymaktadır.
5. Liderlik sözleşmesi düzenle ve böylece yöneticilerini kontrol altında tut. Hz. Ömer, bir yere vali atadığı zaman ona bir sözleşme yazar, Muhacir ve Ensardan bir grubu ona karşı şahid tutar; beygire binmemesini, halis buğday ekmeğini yememesini, ince dokunmuş kumaşlar giymemesini ve ihtiyaç sahiplerine kapısını kapalı tutmamasını şart koşardı. Ayrıca valiyi gönderirken mal miktarını yazar, görevden aldığında ise mallarını bölüp bir kısmını alırdı.

Hz. Ömer’in yönetim anlayışının merkezinde insan vardır. Allah’ın rızasını kazanma amacıyla insana hizmet etmeyi, ona değer vermeyi, hakkını zamanında eksiksiz teslim etmeyi gaye edinip, bu uğurda çırpındığına şahit olmaktayız. İnsan odaklı hizmette mümkün olduğunca bürokrasiyi aradan kaldırmış, halkının işlerine direkt ve bizzat vâkıf olmuştur. Böylece hizmetçi yönetim anlayışının neticesinde etkili yönetim prensiplerine ulaşmıştır. Bu konuda şu örneklere bakabiliriz:

Halit Çil, “Hz. Ömer’in Liderliği” adlı  Doktora Tezinden alınmıştır.