İrfana Yolculuk
İlgili Yazılar
TAKDİM
Son bir iki asırdan beri pozitivist ve materyalist teoriler, bilim ve düşünce hayatını tamamen baskı altına aldıklarından, varlık ve eşya adına başka yorum ve başka referans kaynakları özenle ilim yuvalarının dışında tutulmaya çalışıldı; kâinat ve hâdiselerin yorumu tek bir tipe ircâ ile her şey belli bir anlayışa göre tefsir edildi. Yani hakikatin ilmine ulaştıran yollar daraltıldı. Her şey madde ve tabiatla irtibatlandırılarak metafizik mülâhazalar bütün bütün devre dışı bırakıldı.Oysaki, çağımızın ilim telâkkisine göre, atomla beraber atomaltı, atomüstü dünyalar da, hem de sorgulayıcı bir üslûpla ele alınmalı; ihtimâli mülâhazalar öne çıkarılmalı; en azından varlık, kendi iç dinamikleri, parçaları ve parçacıkları ile yorumlanıp tahlil edilmeli; bir kısım haricî güç kaynaklarının mevcudiyeti de hesaba katılarak her şey, fizik ve metafizik, ruh ve maddenin birleşik dünyasına göre değerlendirilmeliydi.!
Ama ne acıdır ki, böyle önemli bir meselede, ne dini dışlayanlar ne de ona sahip çıkanlar, daha doğrusu sahip çıkıyor görünenler, gereken ilmîliği gösteremedi ve hiçbir zaman varlığa bu ruh ve bu mânâ esprisiyle bakamadılar.. ve hele kat’iyen kâinat ve insanı, İlâhî isimlerin değişik tecelli dalga boyunda birer yansıması olarak hiç mi hiç düşünmediler ve düşünemediler. Derken, hakikat aşkının yerini fantastik mülâhazalar, araştırma ahlâkının yerini de şablonculuk aldı ve topyekûn bir düşünce hayatı modern dogmatizmin işgaline uğradı.. uğradı ve gerçek ilim düşüncesi felç oldu., insanın aklı, fikri ruhuyla çelişir hale getirildi ve insan ruhu, bu üst üste dayatmalar karşında kendi enfüsi gerçeklerine karşı âdeta yabancılaştırıldı. Elbette ki böyle sis ve duman bir dünyada, ilimlerin hakikat; aksettirmesi imkânsız; felsefenin ilim ve düşünceye katkısı şüpheli; ilâhiyatın kendini ifade etmesi muhal ve hemen her sahada bir kargaşanın yaşanması da kaçınılmazdır.
Ve yine, böyle bir dünyada kaçınılmaz olan diğer bir husus da, pozitif bilimlerin -ki bunların ne olup ne olmadığının da her zaman münakaşası yapılabilir- onca olumlu görülen neticelerine rağmen, temelde dine, diyanete, metafiziğe hep tezyifkâr baktığından, ilahiyat camiası ve onlara bağlı inançlı kesimde sürekli rahatsızlığa sebebiyet vermiş; derken varlığın zarfı ve mazrûfu içinde meydana getirilen bir kısım sun’î uçurumlar, taraflar arasındaki ifrat ve tefritlerle daha da derinleştirilerek, mütekabil bütün dava ve iddialar âdeta, bir inkâr ekseni üzerine oturtulup; din-ilim sürtüşmesi gibi dünyanın en büyük çelişkisine asırlarca yaşayabilme ortamı hazırlanmıştır. Bu talihsiz süreç, batıda böyle tenâkuzların bağrında doğup geliştiği gibi, ona bağlı ikinci ve üçüncü sınıf dünya ülkelerinde de cahillik, bağnazlık ve asabiyetle mebsuten mütenâsib (doğru orantılı) olarak sürüp gitmiştir.
Şüphesiz batıdaki bu olumsuz cereyanlarda, önceleri o günkü Hristiyanlık telâkkisi ve Mesîhiyet yorumunun, daha sonraları da bu dinin, mukavemet edilmez bir oluşuma karşı çıkmasının tesiri büyük olmuştur. Evet, Hristiyanlık, o günün dünyasına hâkim olan Roma İmparatorluğu’nun merkezine yürüdüğünde, o tarihteki şekliyle, natüralist ve rasyonalist düşüncelerin batı toplumuna egemen olmasının yanında, nâsûtîlik lâhûtiliğe, beşerî bilgiler de semâvî olanlara tercih ediliyor ve bir baştan bir başa hayata, ibtidai bir sekülerizmin hükmetme fantezileri yaşanıyordu.
Oysaki bu yeni din; diyanet adına ortaya koyduğu yorum ve seslendirmelerinde, biraz da kendinden evvelki dinin, gidip maddeci bir görüşe incirâr etmesine tepkiler de ihtiva ettiğinden, dinin o günkü mübelliğ ve temsilcileri, olduğundan fazla spiritüalist bir görüntü sergileyerek dünya ve “mâfîhâ”yı âdeta hafife alıyor; natüralizmi ve o günkü tecrübî düşünceyi yerden yere vuruyor; dönemin materyalist ve rasyonalistlerinin tahripkâr ifratlarına karşı, kendini tabiat ve zamanın bağlayıcı yorumlarına rağmen tefrit vadilerine salıyor; dahası bu uğurda, kâinat kitabının İlâhî ve manevî yanlarını görmezlikten gelerek, Allah’ı sadece -hâşâ- eşyanın ruhu gibi düşünüp ve sırf varlığın perde arkası cihetinde derinleştikçe derinleşiyor, hemen her zaman “ruh” diyor, “mânâ” diyor, “öz” diyor ve her şeyin maddî yanını bir çırpıda inkâr ve tezyif ediyordu.
Bütün Hristiyanlık dünyasındaki bu keşmekeş -zannediyorum- onun, Müslümanların geliştirdikleri tabiî ilimler ve İslâmî felsefe ile tanışacağı güne kadar da devam edip durdu. Evet, on birinci yüzyıldan başlayarak, bazı İslâmî eserlerin önce Lâtinceye daha sonra da diğer batı dillerine çevrilmesi sayesinde, garb âleminde ciddî bir entelektüel değişim meydana geldi. Bu değişim, batı düşünce sistemi içinde belli istıhâlelere uğrayarak daha sonra da hep devam etti ve tam bir İslâmî karakter aksettirmese de, gidip Rönesansla noktalandı.
Artık doğuda olduğu gibi batıda da birçok bilim adamı, rahatlıkla, Yüce Yaratıcı’nın, kusursuz bir şekilde plânlayıp yarattığı kâinattan bahsedebiliyordu -ki Galileo’yu bu konunun öncülerinden biri sayabiliriz-. Birçok düşünür de, kâinatın bir gün mutlaka bilinebileceği fikrini ortaya atarak, varlığın çok yüce, mükemmel ve lütufkâr bir Yaratıcı tarafından yaratıldığını ve insana bahşedilen şuur ve iradenin de ondaki sırları çözmeye mâtuf verildiğini vurguluyordu -ki Descartes bu ekolün ilk mimarlarından biri olsa gerek- (gerçi ondan sonra gelen bir kısım ilim adamları, onun düşüncelerinden metafizik mülâhazaları ayıklayıp onu da kendilerine benzetmek istediler ama, onun “yanlışı doğrudan ayırma gücü” diye ortaya attığı mülâhazalar nesilden nesile devam edip durdu). Bu arada birçok araştırmacı da; Allah’ın, yarattığı bu dünya üzerinde biricik Hâkim olduğunu ve istediği zaman -tabiat kanunları dahil- her şeyi değiştirebileceğini, ancak, icraatında herhangi bir değişiklik de söz konusu olmadığını dile getiriyordu -ki bunların başında da Newton’u zikredebiliriz.
İster Rönesans öncesi, ister Rönesans sonrası çok ilim adamı ve düşünürün, problemlerimizin temeli kabul ettikleri şeylerin başında, insan ve tabiat dengesinin , bozulması gelir.. bunu da, düşüncede Allah-kâinat-insan dengesinin bozulması takip eder. Şurası bir gerçek ki; varlık, ihtiva ettiği mânâlar itibarıyla değerler üstü ifade eden öyle İlâhî bir derinliğe sahiptir kİ, o bu derinliğiyle, Sahibi’ne nispet zaviyesinden kritik edildiğinde âdeta takdis ve tebcil edilen bir konuma yükselir.
Evet, hilkatte gözetilen hikmet ve maslahatlar açısından topyekûn kâinat ve zerreden sistemlere kadar bütün varlık, eğer ciddî bir tahlile tâbi tutulsa, görüp temâşâ ettiğimiz her şeyin, varlığın perde arkasından, bizim his, idrak, şuur ve gönüllerimize sunulmuş birer mesaj olduğunu duyacak, çok muhtevâlı bir kitap ve bir meşher karşısında bulunmanın ra’şelerini yaşayacak; umumî mânâda bu kitap ve meşherin gözlerimizin önüne serdiği muhtevâ ve zenginliğin yanında, satır araları ve peyzaj esprisi açısından kim bilir daha neler temâşâ edecek ve ne “sehl-i mümteni” enginliklerde dolaşacağız!. Ne var ki, böyle bir duyuş ve hissedişin ön şartı da yine tevhîdî mülâhazaya bağlı.
Şöyle ki, Allah’ın kelâm sıfatından gelen Kur’ân-ı Kerim’le varlık, aynı kaynaklı fakat farklı tecellîlerin eserleridirler. Kaynağı ilim ve vücûd sıfatları kudret ve iradenin plânlayıp inşâ ettiği kâinat, yine bu Sonsuz İrade’nin kelâm sıfatından gelen beyanıyla beşerin idrak seviyesine göre seslendirilmiş, yorumlanmış, mücerret akıl ve muhakeme ile kavranamayan noktaları da tefsir edilmiştir. Aynı kaynaktan gelen bu her iki kitabın, böyle tevhîdî bir mülâhaza ile, tabiat bilimlerini; insan, insanın hedefini, yaratılış gâyesini ve onun Allah’la münasebetini de beraber götürmesi mümkündür, hatta tabiîdir.
İşte, böyle bir beraberliğe muvaffak olmuş yeryüzünde bir din varsa o da İslâm dinidir. Zira İslâm’ın bilim telâkkisinin en önemli özelliği, ilk referans kaynağı Kur’ân olmak üzere, onun müşahede, tecrübe ve pratiğe fevkalâde ihtimam göstermesinde aranmalıdır. Kur’ân ve Sünnet’in ruhundaki bu espriyi iyi kavrayan Müslüman ilim adamları, tıptan kimyaya, biyolojiden antropolojiye, matematikten astronomiye pek çok ilim dalında değişik teknolojiler geliştirerek daha sonraki modern çağlara ışık tutmuşlardır ki, Haydar Bammat’tan Hüseyin Nasr’a, Weber’den Kuhn’a kadar birçok müellif, düşünür ve bilim adamı bu konuyla alâkalı örnekler ihtiva eden dünya kadar eser vermişlerdir.
Evet İslâmiyet’in zuhurunu müteâkip daha ilk asırlardan itibaren, Müslüman ilim adamları kendi dönemleri itibanyla, öylesine entelektüel seviyede bir ilim anlayışı ortaya koymuşlardır ki, İslâm tarihi boyunca, birkaç avam halk telâkkisinin dışında, Müslüman ilim adamları arasında hiçbir zaman ilim-din ikilemi gibi bir husus yaşanmamıştır. Böyle bir ikilem yaşanması bir yana, ikinci asırdan beşinci asrın başına kadar Müslüman düşünür ve bilim adamları, her gün ayrı bir kariyer platformunda entelektüel seviyelerini yükselterek dünya kadar nazarî bilgi üretmiş ve bir o kadar bilgiyi de pratiğe dönüştürerek arkadan gelen nesillere çok zengin bir miras bırakmışlardır.
Bu hususa ileride bir kere daha dönerek, İslâm’da ilim ve din münasebetlerinin kritik etme vaadiyle, şimdilik bu faslı kapatıp mahrutî olarak, din ve ilimden ne anladığımızı, Dinler Tarihinin bundan ne anladığını ve İslâm’ın diğer dinlerden farklılığını görmeye çalışalım:
İlim; düşünce hayatının haricî bir yanını ve dış bir buudunu teşkil eder. Evet o, bir taraftan oldukça kompleks bir yapıya sahip olan insan zihninin farklı tecessüslerinin özünü, diğer taraftan da insanoğlunun pratik ihtiyaçlarının giderilmesi adına hayatî bir vasıtadır. İlmin konusu; büyük ölçüde eşya ve hâdiselerin tezgâhında hasıl olan münferit bilgileri sistemleştirme, belli kurallarla zabt u rabt altına alma şeklinde hulâsa edilebilir. Konuya biraz da felsefî bir üslûpla yaklaşacak olursak ilim, bir mânâda sübje ile obje arasındaki iç münasebetin ifadesidir. Başka bir deyimle o, duyu organlarının algılama sahasına giren ve tecrübe edilebilen nesneleri konu edinen bilimdir. (Bu konudaki devirler, çelişkiler meselenin nazarî olmasındaki esnekliğe verilmelidir.)
Din ise -ileride farklı tarifleriyle de arz etmeyi düşünüyorum- hür iradeleriyle insanları, bizzat, iyiye, güzele ve hayra sevk eden İlâhî iradenin öyle bir tezahürüdür ki, insanla varlık arasındaki münasebetleri düzenli tutma adına ondan daha güçlü, daha şümullü bir disiplin göstermek mümkün değildir. Din; “Mutlak zikir kemâline masruftur” esprisiyle bir yandan varlığın mânâsını onun ruhuna uygun kavrayıp yorumlarken, diğer yandan da hayatın en ehemmiyetli meseleleri hakkındaki hükümleriyle, bütün dünyevî-uhrevî, ruhî-bedenî, tabiî ve “mâ bâde’t- tabiî” hâdiselere karşı takınılacak tavırları belirleyen fevkalâde muhtevalı, İlâhî ve sırlı iç içe bir kataloglar mecmuasıdır.
Bu itibarladır ki insan, din sayesinde ikinci kez varlığa erer.. kendini daha bir derince duyar.. varlıkla, varlığın perde arkasıyla münasebetlerini tecessüse başlar.. küçük bir parça iken küllileşir bir bütün olur.. en zayıfken güç yetirilmez kuvvet kaynaklarına erer ve aşkın hâle gelir.. derken genişler ve kâinatlara sığmayan bir istiâba ulaşır. Bu hususlar, her zaman kalbî ve ruhî hayata açık olması itibarıyla İslâmiyet ve onun müntesipleri açısından âdiyâttan sayılsa da, ruhu farklı tahriflerle delinmiş din şeklindeki disiplinler için aynı mülâhazaları serdetmek oldukça zordur.
Evrensel bir din olan İslâmiyet, asırlar ve asırlar boyu hem ferdi hem de toplumu çepeçevre kuşatmış; ilmi, içtimâi, iktisâdî, siyasî, kültürel bütün bir hayatı kâinatın ruhuyla dengeleyerek kontrol altına almıştır. Kitap ve Sünnet bu muhtevânın en büyük teminatı ve en güçlü referansı olmalarının yanında, sürekli Allah-kâinat-insan eksenli aktif mü’min düşüncesi, kapalı gibi görülen bir kısım alanlarda dahi tasavvurları aşkın bir vüs’ate sahiptir ve İlmî, fikrî herhangi bir boşluğa meydan vermeyecek kadar da zengin bir kaynak sayılabilir.
Tahrife uğramadığı sürece hemen her dinde olduğu gibi İslâmiyet’te de, muayyen bir kısım mukaddes unsurların ve idrak üstü düşüncelerin mevcûdiyeti her zaman söz konusudur. Din ve hele İslâm dini, mücerred kanaat, bir düşünce tarzı ve sadece bir üslûp değildir.0 bunların yanında aynı zamanda engin bir duygu, bir davranış, sistemli bir aksiyon ve sürekli bir muhasebe disiplinidir. Aslında, dini, mücerred bir bilim ve bir felsefe olarak görmek de fevkalâde yanlıştır.. ve tabiî onu, Bilim ve felsefenin vesâyetine sokarak kadrini, kıymetini onların referansına bağlamak; bilim ve felsefe aralığından onu doğru saymak, kritik etmek, sorgulamak kat’iyen doğru değildir. Zaten, dine ait hakikatler, mantık prensipleri, tecrübe ve müşahedeye göre vaz’ ve tespit edilecekse, o zaman dinin İlâhî ve semavî olmasının bir anlamı kalmaz ki.! Evet dinin, ilmin sebepleriyle, belli ölçüde münasebeti olsa da, onların ürünü olmadığı muhakkaktır.
Dinin kavranması ve temsilinde akıl, mantık ve muhakemenin önemi tartışılmayacak ölçüde olsa da, onun akıl, mantık ve muhakemeyi aşkın bir kısım yanları vardır ki, dünya kadar yorum ve tefsire açık işte bu saha, dinin en ehemmiyetli derinliklerinden birini teşkil etmektedir. Bu itibarla da, dine inandırma yolları ve ikna usulleri, bilim ve felsefeninkinden çok farklıdır, ilim gibi din de, hemen her konuda aklı, mantığı ve muhakemeyi kullanır; ama istidlaldeki üslûbu semavî, tedellî yoluyla ve inancı esas alma prensibine bina edilmiştir. Bu açıdan da o, her zaman aklı, fikri, müşahedeyi, tecrübeyi takdir eder, fakat bunları dinin kaynağı ve esası saymaz.
Bugüne kadar dinin, lûgavî ve ıstılahi mânâları üzerinde bir hayli durulmuştur. Biz, bir kitaba takdim muhtevasını aşkın böyle bir konuya girmeyecek ve sadece daha evvel sözünü verdiğimiz onun bir-iki küçük tarifiyle yetineceğiz:
Bu umumî ve şümûllü tarifin yanında, batılıların da tabiî onların genel din telâkkilerinin belirlemesine göre ileri sürdükleri bir kısım din tarifleri var:
Max Müller; “Din; ruhun öyle üstün bir güç kaynağıdır ki, insanın duygularına, akıldan farklı olarak, muhtelif isim, işaret ve farklı remizlerle sonsuzu kavrama istidâdını verir” der. Buna metafizik düşüncenin altın anahtarıdır diyebiliriz.
Taylor; “Din, ruhânî olana itikad etmektir” şeklinde konuşur. Bu da fevkalâde dar ve İslâm’daki gayb”e imana sadece küçük bir remiz gibidir.
Kant; “Din, vazifelerin ilâhi emirlere dayandırılması şuurudur” meâliyle ona yaklaşır ki, oldukça sığ bir ihlâs tarifidir.
Michel Mayer; “Din, Allah’a karşı, insanlara karşı ve nefislerimize karşı sorumluluklarımızla alâkalı öğütlerin, nasihatlerin bütünüdür” der ki, bu da diyanetten kat-ı nazar, müeyyidâtın bir parçasının din yerine konulmuş olması gibidir. Ve Durkheim’den Rudolph Otto’ya kadar daha yüzlerce içtimâiyâtçı, müsteşrik, tarihçisi ve bilim adamının tarif, tenkit ve tefsirini sıralamak mümkündür. Ne var ki, geçen örneklerde de işaret edildiği gibi bu tarif, yorum ve tefsirler, semavi ve gayr-i semavî herhangi bir din adına bir şey ifade etse de İslam söz konusu olduğunda hemen hepsinin eksik ve kusurlu birer beyan örneği olduğu ortaya çıkacaktır. Bu da, eğer bu tarif ve tavsifler, İslâm’ın dışındaki bir kısım dinler nazara alınarak yapılmışsa -ki öyle olduğu görülüyor- bu yaklaşımlar gayet normaldir ve hayat, dünya, kâinat gibi önemli konularla alâkalı bıraktıklan boşluklar da yadırganmamalıdır.
En eski dinlerden sayılan Brahmanizm, Budizm, Hinduizm, bilhassa Vedalar ve onların daha sonraki yorumları açısından ele alındığında, bu dinlerin, insanları vehim ve hayalden kurtararak ilim aşkına, ilim düşüncesine yönlendirdikleri kat’iyen söylenemez. Ancak, riyâzî ilimlerde Hindistan’ın katkısının çok büyük olduğunu vurgulamadan geçmek de haksızlık olur. Ne var ki, Sanskrit edebiyat içinde de görüldüğü gibi bu dünyada astronomiden astrolojiye, matematikten kozmogoniye bütün ilimler birer büyü alaşımıyla ele alınmış ve hemen her şey bir sır üslûbuyla sunulmuştur. Bu itibarla da o günkü ilim ufku açısından, böyle bir bilim düşüncesinin din ile çatışmayacağı bedihîdir.
Eski Çin’de de, ilim-din çatışmasından söz edilemez. Zira bu dünyadaki dini, “Konfüçyizm” olarak değerlendirdiğimizde, tamamen ahlâkî kurallara dayalı ve hakikî mânâdaki dine kapalı; daha doğrusu metafizik bir derinliği olmayan, din görünümündeki böyle bir disiplinin de ilimle bir problemi olmayacağı muhakkaktır.
Yunan bilim ve düşüncesinin de önemli kaynaklarından biri sayılan Sümerler’in dini ile, Eski Mısırlılar’ın inanç sistemleri, bazı açılardan birbirlerine çok benzerler.. ve rasyonel ilimlerle de aynı ölçüde münasebetlerinin var olduğu söylenebilir. Mezopotamya’da, astronom kozmogoni ve tabâbet, dinî ilimlerle sımsıkı irtibatlı görünür. Ne var burada da yine mitolojik yorumlar ağır basar. Elbette ki böyle bir zeminde, modern mânâda ilmi düşünceden bahsetmek oldukça zordur. Hatta denebilir ki, Sümerler’de olduğu gibi Eski Mısırlılar’da da, o dönem itibarıyla ilim, henüz tecrübî ve rasyonel sayılabilecek seviyeye ulaşamamış ve sihir-din-ilim iç içe geliştiğinden burada da büyüyü dinden, dini ilimden ayırmak mümkün değildir; dolayısıyla da. ilim-din arasında herhangi bir çatışma olmayacağı açıktır.
Antik çağda din ve ilim münasebeti oldukça farklı bir durum arzeder. Bir kere sosyolojik olarak Eski Yunan; Çin, Hint, Mezopotamya ve Mısır’dan çok farklıdır. Bahse konu milletlerde, değişik dönemlerde değişik devletler kurulmuş olmasına karşılık, Eski Yunan, kelimenin tan mânâsıyla hep ferdiyetçi (individüalist) bir çerçevede kalmıştı. Siyasî ve içtimâi açıdan bir terslik gibi görünen bu hususun bazı farklı neticeleri olacağı da muhakkaktı. Bir kere onların bu ferdiyetçi karakterleri, hâkim bir dinî sınıfın teşekkülüne fırsat vermemişti.
Cahiliye dönemi Araplarında olduğu gibi, kadim Yunan da da, inançları, kutsal düşünceleri şairler, mütefekkirler temsil ediyordu..ve bunların hepsi de hür düşünceye, İlmî araştırmaya açık insanlardı. Büyük çoğunluğu itibarıyla aydını bu evsafta olan toplumlarda ilim-din mücadelesinin olmayacağı gayet olağandır. Zannediyorum, antik çağda din ve ilim çatışmasına engel teşkil eden hususlardan biri de; dinin siyasî otoritenin vesayetinde bulunmasıydı. Antik dönmede, dîne aykırı harekette bulunmak, devlete baş kaldırmak mânâsına geliyordu ki, her dinî suç, aynı zamanda bir siyasî cürüm sayılıyordu. Hatta dine aykırı bir düşünce, bir mütefekkir ve şairden de sâdır olsa, toplumda ciddî bunalımlara sebebiyet verebiliyordu.
Semâvî kitaplar dönemi itibarıyla din-ilim çatışması, ayrı bir önem arz eder ve müstakillen üzerinde durulması gerekir,
Yahudilik; temel kaynağı “Ahd-i Atik” olması itibarıyla, hilkat mevzuunda, günümüzdeki araştırmalar açısından, farklılık arz eden bir kısım tarihî gerçekler ve ilk insandan bugüne kadar geçen zamanla alâkalı beyanlar gibi hususların, mevzû ilimlerle çelişen bir kısım yanları olsa da, ne kitap olarak Tevrat’ta, ne de toplum olarak Yahudilikte açık bir şekilde, bir ilim ve din çatışması müşahede edilmez. Bu konuda bazı sebep ve sâiklerden bahsetmek de mümkündür:
Bir kere Yahudilik dini, hemen her zaman, gündelik hayatı yükseltmeye mâtuf bir çizgi takip ettiğinden, insanların ledünnî yanlarıyla kat’iyen, yaşama ait genişlikleri daraltmamış, dünyaya yönelmeyi kısıtlayan inzibatlar vaz’etmemiş ve elden geldiğince en olmaz gibi görünen yollarda bile yürüme imkânları araştırmıştır. Ayrıca bu millet, var olduğu günden beri mâruz kaldığı durumlar ve onun çalkantılı sergüzeşt-i hayatı da böyle bir mücadeleye imkân vermemiştir. Evet Yahudiler -istisnâî bir-iki dönemin dışında- uzun ömürlü bir devlet kuramamış; dolayısıyla da hiçbir zaman mazlumiyet ve mağduriyetten kurtulamamışlardır. Bu itibarla da mâruz kaldıklan her masumiyet, mağduriyet, mahkûmiyet onları biraz daha bilemiş, kenetlenmeye zorlamış ve toplumu birbirine düşürecek sâiklere karşı sürekli teyakkuza sevketmiştir. Böylece, denebilir ki; bu, derdi çok, dermanı yok, hasımları güçlü, talihleri buğulu millet, oturup kalkmış, hep yükselip dünyaya hâkim olma yollarını araştırmıştır.
Hıristiyanlığın; ilim ve hür düşünce karşısında takındığı tavır -böyle bir tavrı, Seyyidinâ Hazreti Mesih’le irtibatlandırma doğru olmayacağı gibi, ilk azizlere bağlamak da doğru olmasa gerek- diğer geniş tesirli birçok eski dinde olduğu gibi, onun görünürdeki temel öğretileriyle alâkalıdır. Bu öğretilerin tesiri, onun bütün bir âlem hakkındaki yorumlarından, talim ve terbiye sistemlerine kadar her şeyi içine alacak şekilde geniştir veya belli bir dönemden sonra değişik içtihatlarla açıla açıla o genişliğe ulaşmıştır. Ve tabiî zahirî durumu itibarıyla Hristiyanlık, hususiyle de ilk çağlarda hep ilim ve hür düşüncenin karşısında olmuştur.
Bir kere Hristiyanlığa göre insan; iki yanı, iki derinliği olan bir varlıktır. Onun en önemli yanı ve derinliği ise, mânevi yanı ve ruhi cephesidir. Hususiyle, Katolik eğitim’ de ısrarla üzerinde durulduğu gibi, insanın maddi cephesi, cismaniyeti ve bu cepheye bağlı ihtirasları, emelleri,iştihaları kısıtlanarak onun bio-psişik kompleks varlığı sürekli baskı altında bulundurulmalı ve bedenî yanları hep aşağılanmalıdır. Hatta her mü’min, beşerî ihtiraslardan sıyrılabilmek için maddî yanlarını sürekli zabt u rabt altına almaya çalışmalıdır. Evet, Hristiyanlık öğretilerine göre, insanın fizikî yanının ezilmesi, hakir görülmesi ölçüsünde hürriyet ve insanlığının derinleşmesi söz konusudur. İşte bu temel öğretileri ve eğitim tarzı açısından Hıristiyanlığın, dünya ile, ilim ile, hür düşünce ile ne ölçüde münasebettar olduğunu sezmek zor olmasa gerek.
Aslında, Hristiyanlığın zuhuruna kadar gelmiş-geçmiş bütün Eski Dünya dinlerinde de temel espri kurtuluşa ermektir. İncil’in öğretilerinde bu, daha da bariz bir görünüm arzeder. Bütün bu dinlerde, hem fert hem de toplum, bugünüyle, yarınıyla değerlendirilirken sadece ve sadece onların kurtuluşu düşünülür. Bu temel mülâhazadan ötürü de, bilhassa Hristiyanlıkta, insan-kâinat-Allah münasebetleri bu mantığa göre sistemleştirilmiş ve konuyla alâkalı bir kısım disiplinler vaz’edilmiştir ki; zannediyorum, Hristiyanlıktaki kurtuluş mefhumu da, bu temel esasa dayandırılmaktadır. Bu esas açısından, insanın yeryüzünde bulunması kötüdür.. ve her ferdin en önemli vazifesi de, bir yolunu bulup bu kötülükler dünyasından uzaklaşmaktır. Zaten, Hristiyanlığın daha ilk zuhurundan itibaren, yakında kıyametin kopacağı ve Allah melekûtunun yere ineceği hep beklenilegelmiştir. Bu ruh haletiyle birçok Hristiyan azizi; “Yeryüzünün ne olduğu hususunu tartışmak âhirette bizim ne işimize yarayacak?” diyerek bu konudaki açık tavırlarını ortaya koymuşlardır. Hatta, bazı İncil nüshalarındaki ifadeler de, bu mülâhazaları destekler mahiyettedir. Meselâ: “Hiç kimse iki efendiye kulluk edemez; zira o, birinden nefret eder ve diğerini sever.. (ve tabiî) birini tutar, ötekini de hor görür. Siz hem Allah’a hem de zenginliğe kulluk edemezsiniz… Bunun için size diyorum ki: Ne yiyeceğiniz ne içeceğiniz diye hayatınız için; ne giyeceğiniz diye bedeniniz için kaygı çekmeyin. ” (Matta, 6/24-25)
Yine Hristiyanlığa göre ilim, güzel ve kıymet ifade eden bir şey değildir; çünkü sevgi yapıcı, ilim ise gurur vericidir.
“Hepimizin bilgisi olduğu malumdur; ama bilgi kibirlendirir.” (1. Korintoslulara, 8/1}
Ve yine bazı İncil nüshalarına göre Hazreti Mesih’e, hemen her yerde muhalefet edenlerin başında âlimler gelmektedir;
“İsa her gün mabette tâlim etmektedir. Ancak başkâhinler, kâtipler ve toplumun üst kesimi O’nu yok etme yollarını araştırmaktadır. ” (Luka, 19/47)
Ve bir başka yerde yine Hazreti Mesih, ulemâyı hedef alarak;
“Vay başınıza! Zira siz, belirsiz kabirler gibisiniz; onlar üzerlerinde gezen kimseleri bilemez ” (Uta. W; 44) der.
İster bu mülâhazalardan kaynaklansın, ister başka yorum ve tefsirlere dayansın, bütün bir Orta Çağ boyu ilim ve din sürtüşmesi devam eder gider.. devam eder gider zira Orta Çağ kültürü, tamamen mânevî ve uhrevi bir özellik arz etmektedir. Başka türlü de olamaz; çünkü bu dönemde bütün eğitim kurumları Hristiyan dogmalarına dayanmaktadır. Yine bu dönemde değerler nizamının yörüngesini İncil’in öğretileri teşkil etmektedir. Ve bu öğretilere göre de, bu dünya, öbür âleme geçiş temin eden bir köprüden başka bir şey değildir.. ve yine İncil’in öğretilerine göre Allah, kendi kendine Mâlum-u Mutlak’tır. Varlık ve varlıktan elde edilen bilginin hiçbir önemi yoktur. İşte, dinler arasında eğer böyle hiçbir şeye dayanmayan ve kendi mantığıyla var olan bir din varsa o da bu dindir. Bu dindir; zira ona göre istidlal ve müşahedeye dayanan bir din telâkkisi, tabiatperestlik ve antropomorfizm ile karışmadan, kirlenmeden vâreste kalamaz.
Bütün bir Orta Çağ boyu, ilim ve hür düşünce, bu daraltan, sığlaştıran çemberi kıramamış ve âbâ-i kenâise, yani kilise babalarının yorum ve tefsirlerine boyun eğme mecburiyetinde kalmıştır. Bu karanlık dönemde Hristiyanlık, her yönüyle bütün hayata hâkim olduğu gibi, tâlim ve terbiye üzerindeki baskı ve dayatmalarını da sürdürmüştür. Dolayısıyla da asırlar ve asırlar boyu eğitim- öğretim işi hep, manastır ve kiliselerdeki münzeviler tarafından yürütülmüş ve sadece ruhânî nesiller yetiştirmeye mâtuf hizmet verilmiştir., bu suretle dünya kadar da ilme ve hür düşünceye kapalı insan yetişmiştir. Dahası, kilisenin öğretilerine ters kabul edilen eski-yeni bütün ilim ve felsefe kitapları da yasaklanmıştır.
Bu atmosferden sıyrılıp yeni ufuklara açılabilmek için, ne mücadeleler verilmiş; ne tecritler, teşritler yaşanmış; ne çileler çekilmiş; tarih kaç defa kargaşayla açılmış kargaşa ile kapanmış ve ne hercü merçlere maruz kalınmış..! Upuzun bir zaman dilimini işgal eden bütün bunlardan sonradır ki, yer yer belli ölçüde, hem devlet anlayışında, hem eşya ve hadiselerin yorumunda hem de din-ilim münasebetlerinde bir kısım değişimler meydana gelmeye başlamış; alternatif de konuşulur olmuş ve bütün bunlar, batılı Rönesansa giden ufukları açmış ve dinî hayattada reforma müsait bir zemin oluşturmuştur.
Orta Çağ’daki bu zıtlıklar, bir yandan âba-i kenaisenin hususî içtihatları ve skolastik anlayışın dar ufuklu ve mücerret ruh eksenli tek buudlu dünyası, diğer yandan da oldukça rasyonel, tecrübî ilimlere açık, ilim aşkı, araştırma arzusu ve yenilik hummasıyla yanıp-tutuşaniar yüzünden yıllar ve yıllar boyu devam edip durdu. Daha sonrada bizde de batıyı aynen kopya eden şabloncular bu iki dünyanın birbirinden ne kadar farklı okluğunu sezemeyerek, oradaki din-ilim çatışmasını olduğu gibi iktibas etmek suretiyle, ilim tarihinin en büyük hatâsını; sonra da, İslam dünyasındaki hakikat aşkının, nasıl bîr ilim ve araştırma aşkına inkılâp ettiğini, bu aşk u iştiyakla, daha hicri dördüncü asrın sonlarına doğru gelirken ne ilim abidelerinin yükseltildiğini görmemekle de, en affedilmez bir günahı işlemişlerdir. Oysaki batıda, ancak bundan dört asır sonra aynı noktaya gelinebildi ve modern düşünceden, ilimlerden söz edilmeye başlandı.
İşte, modern ilimlerden söz edildiği ve modern çağlara doğru yüründüğü bu yıllarda, Hristiyanlık da iyiden iyiye sarsılmış, güç kaybına uğramış ve âdeta ayakta duracak hâli kalmamıştı. Farklı düşünen nüfus, kilisenin nüfuzunu temelden sarsmış; âbâ-i kenâisenin kozmolojik görüşü yerle bir edilmiş, İlim ve düşünce insanlarının ağzındaki fermuar çözülmüş ve her yerde yenilik melodileri duyulmaya başlamıştı. Her yerde Kopernik’in adından söz ediliyor; ilerleyen yıllarda, Kepler, Galileo aynı alkışları paylaşıyor ve derken Newton’la her şey daha büyülü bir renge bürünüyordu.
İlim ve düşünce hayatındaki bu süreç, az bir değişimle ilâhiyat cephesine de sıçrıyor ve orada art arda değişimler birbirini takip etmeye başlıyordu. Bazı noktalarda birbirlerinden farklı düşünseler de, hem Luther, hem de Calvin ısrarla düşünce hürriyeti üzerinde duruyor, herkesin kendi kendine gerçeği araştırması lâzım geldiğini vurguluyor ve herhangi bir vasıtaya ihtiyaç duyulmadan her ferdin, her yerde Allah’la münasebete geçebileceğinden dem vuruyorlardı ki, o güne kadar bunların en küçüğünü bile ağıza almak mümkün değildi. Ama artık alınıyordu, hem de bunların hepsi birden…
Reform hareketlerinin temelinde, ferdin, vasıtasız olarak Allah’la münasebeti söz konusuydu. Reformculara göre, kul, sorumluluklarını yerine getirirken veya Allah’a yaklaşmak isterken ne kiliseye, ne de kilise babalarının aracılığına ihtiyacı yoktu; o istediği yerde, istediği gibi içini Allah’a açabilir ve O’nunla hasbihal edebilirdi. Aslında bu temel esasta yörüngelenen reform hareketleri, bu ana esasın yanında, plâstik sanatlara, aşırı toplumculuğa ve kilise sultasına da baş kaldırarak, kulun Allah’a ulaşması için bir papazın aracılığına ihtiyacı olmamasından, eldeki İncillerin millî dillere tercüme edilmesine kadar çok renkli pankartlarla temsil ediliyordu.
Yenilikçiler ve onlara karşı olanlar, reformistler ve muhafazakârlar kavgayı büyüttükçe büyütüyor ye âdeta bir muharebe hâline getiriyorlardı. Tabiî bu da gidip din- ilim vuruşmasıyla sonuçlanıyordu. Artık herkes hususiyle de aydın sınıf, bu ardı arkası kesilmeyen kavgalardan bıkmış ve bir çıkış yolu arıyordu ki, Descartes’in çıkışı tam bu bekleyiş dönemine rastlar. Problemi biraz da kilisenin dikkatinden uzak tutarak çözmeye çalışan Descartes meşhur düalizmini ortaya atarak, herkesin elinden bir şeyler alıp ve herkese bir şeyler vermek suretiyle bir ölçüde ortalığı yatıştırıyordu. Ona göre, ilmin kendisine göre bir sahası vardır, o da tabiattır. Bir de hedef ve gayesi vardır, o da tabiî kuvvetlerin mahiyet ve keyfiyetlerinin tespitidir. Tabiî onun bir de mevzuu söz konusudur ki, o da tabii kuvvetler üzerinde tasarruftur. Mebde’den müntehâya, bu noktaya ulaşmanın yolu da matematik ve tecrübeden geçer. Din ise, insan ruhunun, dünya ve mâfihâ ötesi alemlerle meşguliyeti ve bu konuda bir kısım esaslara istinadından ibarettir. Her iki fenomenin, sahası, gayesi, münasebeti, semeresi ve metodları ayrı ayrı olduğundan kendi kulvarlarında kaldıkları sürece, birbirleriyle kavga etmeleri de söz konusu değildir.
Hemen bütünüyle tenkide açık bu mülâhazaların da Descartes, temel düşüncesi itibarıyla, din ile ilim arasındaki münasebeti rasyonalist bir görüşe göre tespit etmeye çalışıyordu. Evet ona göre “Düşünüyorum, öyleyse varım” bedâheti, düşünce ile varlık arasındaki nispeti ifaettiği gibi, insanın Allah ile ve Allah’ın bütün varlıkla münasebeti de aynı bedâhet çerçevesi içinde mütalâa edilebilirdi.
Descartes’in açtığı bu çığır, Spinoza’nın vahdet-i vücûd, hatta vahdet-i mevcûd mülâhazalarıyla daha da rengin ve zengin bir hâl alarak, yıllar ve yıllar sürüp gitti., ve zahiren bu sayede, dinî düşünceye de, ilimlere de esas teşkil eden varlık ve hâdiseler, bir küllî cevherin tezâhürleriymişçesine her şey teke ircâ edilerek din ile ilim arasındaki uçurumlar da kapanıverdi. Aslında bu uçurumlar hiçbir zaman hakikaten kapanmadığı için ilim-din arasındaki uzlaşma da uzun sürmeyecek, bazen açık bazen de biraz kapalı bu tarihî kavga sürüp gidecekti; ve öyle de oldu. Protestanlar işkenceden işkenceye sürüklendi, Kartezyenlerin baş kaldırmaları kilisenin yüreğini ağzına getirdi. John Locke’un aklî ve tecrübî sistemi, yeniden her şeyin sorgulanabileceği mülâhazasını da beraber getirdi. Daha sonra kilisece, işin bütün bütün çığırından çıkması şeklinde yorumlanacak Voltaire, Jean d’Alambert, Diderot, Montesquieu, J.J. Rousseau gibi düşünürlerin dine karşı tavırları ve aklî, tabiî bir dinden bahsetmeleri… gibi hususlar, yeniden eski kavga kapılarını araladı ve hükümetlerle beraber batı toplumu da bir kere daha temelden sarsıldı.
Hele A. Comte’ün üç hâl kanunu, Lamarck’ın transformizmi ve Darvwin’in evolüsyonu, manastırla beraber havrayı, havrayla beraber bütün bir batı ilâhiyat câmiasını allak-bullak etmenin yanında, uzun seneler sürecek öyle bir kavga başlatıyordu ki; Hıristiyanlığın buna dayanması çok zordu; o, ya berraklaşıp özündeki safvete erecek veya bütün bütün sönüp gidecekti. Ne var ki, 1900’lü yıllarda sürpriz bir gelişme oldu; devlet, kilise belli ölçüde birbirinden ayrılarak kavga da bir ölçüde sona erdi. Bundan sonra ne olacaktı?. Din ve ilmin bugüne kadar devam edegelen vaziyetleri bütün bütün değişecek miydi?. Üniversiteler oldukları yerde, kilise de bulunduğu konumda ne kadar sessiz kalacaktı?. Bütün bunları geleceğin tahmincilerine bırakarak şimdilere dönelim.
Günümüzde, ilim ve din arasındaki bu kavga bitmiş gibi görünse de bu, hiçbir zaman bir tarihî vakanın yeniden bir kere daha olmayacağı mânâsına gelmez. Aynı zamanda bu sükûnet ve sessizlik, ilmin her yönüyle hakimiyetini pekiştirmesinden ve Hristiyanlığın da diskalifiye edilmesinden değildir; din fenomeni ve metafizik düşünce, bugüne kadar olduğu gibi, bundan sonra da ayakta kalacaktır. Hususiyle de günümüzde daha bir merak mevzuu ve alâka duyulan bir vaka hâline gelmişçesine. Ancak, din deyince bundan Hristiyanlık kastedilecekse, günümüzde artık bu dinin pek çok yönleri akıl ve pozitif ilimler karşısında -bunların her zaman tarif ve sınırlarının münakaşası yapılabilir- belli olmuştur. Bilim için de her zaman, aynı şeyler söz konusu olabilir. Aslında asırlardan beri süregelen bu tarihi kavganın dinmiş gibi görülmesinin gerçek sebebi de, bu iki fenomenin kendi sınırlarına çekilmiş olmalarında aranmalıdır. Yarınlar itibarıyla, zaman beraberinde ne tür yorumlar getirecek, onu bekleyip göreceğiz…
Fethullah Gülen,” Yeni Bir Bakış Açısıyla İlim ve Din” adlı kitaba yazılan takdim yazısıdır.
tweet
