İslam Devlet Felsefesi – Mehmet Niyazi

Genel Değerlendirme:

Kitap konu olarak İslam’da devlet anlayışını inceliyor. Devlet nedir, hangi özelliklere sahip olmalıdır, devlet başkanı nasıl seçilir, başkanda hangi özellikler bulunmalıdır, devletler arası hukuk gibi konular hakkında İslam âlimlerinin görüşleri anlatılıyor. Sistem tartışmalarının yaşandığı ülkemizde daha da bir güncellik kazanan kitap özellikle konuyla ilgilenenler faydalı olabilir.

1. Giriş

İslam Devleti dinamik bir yapıya sahip olmasına rağmen, tarih boyunca, İslam âlimlerine göre, İslam Devletlerinde oluşan müesseseler dinin esaslarına aitmiş gibi kabul edilmiştir. İslamiyetin temel kaynaklarında devlet başkanıyla ilgili kayıtlar bulunmadığı halde, Maverdi’nin ileriye sürdüğü özelliklerde kendisinin bilim seviyesinin ve yaşadığı dönemin payı olduğu gözden kaçmıştır.

Gerek batılı bilim adamları, gerekse de onların yandaşları olanlar Hz. Ebu Bekir ve Hz. Ömer zamanında İslam devlet anlayışında sapmaların başladığı ve İslam devlet sisteminin uygulanmasının mümkün olmadığını söylemektedirler. (Ridde ve Nadr Bin Haccac olayları).

Hâlbuki sapma denilen olayların dini bir vecibenin ifasından ziyade amme intizamını sağlamak için vuku bulduğunu ve bu tür tedbirlere de sınır konulamayacağını dolayısıyla da İslam devletinden sapmanın söz konusu olmadığını kabul etmek gerekir.

Batılı bilim adamları (Von Kramer ve Galdzieher vb…) ve bunların yandaşları İslam devletinde Kur’an ve Sünnetin payı yüzde birdir diyerek Müslümanların kurdukları devletin İslamla ilgisiz olduğunu söylemektedirler; oysa ki naslar incelendiğinde devlete ancak temel esaslar getirdikleri insanların kaderini yöneticilerin ihtiras ve kararsızlıklarından kurtardıkları ve aynı zamanda yöneticilere geniş alanlar bıraktıkları görülür. Hz. Peygamberin sünnetlerinden devlet hayatında istifade edilenler bağlayıcı olmayan (şer-i münzel) sünnetlerdir. Değişik uygulamada bulunmak, zaruretler hasıl olunca gerekli uygulamayı yapmak caizdir.

İslam’ın temel kaynaklarında amme müesseselerine dair bir kaide yoktur. Cihanşumül bir din bir millete ve bir çağa hitap ettiğinden ve her kültür ve her çağın müesseseleri farklı olacağından herhangi bir müessese vaz’etmemesi tabiidir. İslam devletleri dışarıdan müessese dolayısıyla amme hukuku kaideleri almış; ama bunların İslam’ın devlet telakkisiyle çelişkili olmamasına dikkat edilmiştir. Örfi hukukta İslam Hukuk’unun kaynaklarından sayılmıştır.

İslam tarihinde devlet düzeninin iyice yerleşmesi için fıkıh ve şeriat birbirinin müteradifi olarak kullanıldı. Ayet ve hadisler asıldır, anlam sebebi ve gayeleri gereğince fıkıh hükümleri doğmuştur. Dolayısıyla bunların birbirinin müteradifi olarak kullanılmasında bir engel bulunmadığı kabul edilmiştir. Muhakkak ki erbabınca bir engel yoktu; fakat bu ayrımı yapamayanların nezdinde fıkıh literatürü mukaddes bir havaya büründü. İslam’ın temel kaynaklarının tamamlayıcı unsuru oldu. Fıkıh uzun bir süre geliştirilemeyince ve çağın ihtiyaçlarına göre yorumlanamayınca da doğan boşluklar dışarıdan iktibaslarla giderilmeye çalışıldı.

Bu hareket fıkhın şeriatla aynı olduğunu kabul edenlerce dinden uzaklaşmak olarak nitelendirildi. İktibasları savunanlarda fıkhı tenkit ederken dini tenkit durumuna düştüler. Son dönem en büyük İslam devleti olan Osmanlılarda ise İmam-ı Azam ve diğer büyük hukuk kodifikasyonları yapanlar gibi müçtehidler, Gazali seviyesinde âlimler yetişmemiştir, Molla Hüsrev, İbn-i Kemal gibi şahsiyetler orijinal araştırmalar yerine eskilerin nakli ile yetinmişler buda İslam dünyasında ilmi düşüncenin gelişmesine engel olmuştur.

2. Devlet Felsefesi.

Kaynaklar: Kur’an, Hadis, sünnet, icma, kıyas-ı fukaha. İslamiyet öncesi ve sonrası İslamiyetle çatışmayan örfler, Hulefa-i Raşidin’in uygulamaları, sorumlu devlet adamlarının yönetimleri, dini kitaplar, yönetime ait kitaplar vs.

3. İslam’da Devletin Zarureti

İslamiyet’te insan tam ve temiz olarak yaratılmıştır. (insanı en güzel şekilde yarattık …)

Bununla birlikte insan iyi ve kötü cephelere sahiptir. Kur’an’ın nasihatları vaazlarıyla yok edemediği kötülükleri, fenalıkları yok edebilmek için devlet otoritesine muhtaçtır. “Devlet başkanı Allah’ın yeryüzündeki halifesidir. Sizlerden biri bir ülkeye varır da orada devlet başkanı olmazsa, oturmasın çıksın.

4. İslam Devletinin Doğuşu

Akabe Biadları ile başlar. 620 yılında 12 Medineli Müslüman şöyle yemin ediyorlardı “Gerek sıkıntı ve gerekse müzayaka ve gerekse sevinç ve sürur halinde dinlemek ve itaat etmek başta gelir. Ve sen bizim üzerimizde tercihe sahip olansın. Ve biz emretme yetkisi taşıyan emire itiraz ve muhalefette bulunmayacağız. Allah yolunda bizi küçük gören ve horlayan kimsenin ayıplamasından çekinmeyeceğiz. Allah’a hiçbir şeyi şirk koşmayacağız. Aramızda hiçbir iftirada bulunmayacağız ve senin hiçbir iyi hareketinde sana karşı itaatsizlik etmeyeceğiz.”

Hz. Peygamber Medine’ye göç ettiğinde siyasi ve sosyal hayata kabile anlayışı hâkimdi. Her kabile ayrı bir hukuki birlik teşkil ediyor ve kendileri dışında hiçbir otorite tanımıyordu. (Gerek Yahudiler’ de gerek Araplar arasında 6000 müşrik Arap’a 4000 Yahudi 50 Hıristiyan) Hz Peygamber sahabeleri ve diğerleri ile görüşerek dünyanın ilk anayasası diyebileceğimiz Medine vesikasını ortak karar olarak bir metin haline getirdi. Yapılan anayasa ile fertlerin ve kabilelerin kendi haklarını kendilerinin koruma usulü kaldırılıyor, merkezi bir otorite yani devlete tevdi ediliyordu. Eğer topluluklar arasında bir anlaşmazlık çıkarsa Hz. Peygamber yetkili merci kabul ediliyordu. Anayasanın en önemli özelliği sadece Medine şehrindeki Müslümanlara münhasır olmasıydı. Medine’ye ilave olunan bir araziye hatta ilerde doğacak olan Büyük İslam Devletine de tatbik olunabilecek yumuşaklıkta bir anayasa oluşturuldu. Gelişen şartlara göre eski hükümlüleri kaldırma ihtiyacı olmadan yeni idari kaide ve nizamlar ilave edilebilmiştir.

5. İslama Göre Devletin Unsurları

Ülke unsuru: İslam Hukukuna göre ülkeler müslümanların ve gayri müslimlerin idare ve hakimiyetlerine göre Dar’ul İslam ve Dar’ul Harp diye ikiye ayrılır. Bu tabirler Kur’an da yoktur. Hadisten çıkarılır. Yine de Dar’ul İslam ve Dar’ul Harp’in nasıl olacağı bahsi geçen hadislerde de tam olarak izah edilmemiştir. Bu konu İslam Hukukçularının yorumları ile şekillenmiş ve çok farklı nitelendirilmeler ortaya çıkmıştır. İslam Alimlerinin çoğu Dar’ul İslam’ı müslümanların emniyet içinde yaşadığı yer olarak tarif etmiştir. Cuma ve bayram namazlarının kılınabilmesinde ölçü almışlardır. Yinede bu hususta mezhepler arası farklı anlayışlar vardır.

Nüfus Unsuru:  Ekseriyetin müslüman olması.

Hakimiyet unsuru: İslam ülkesinde bir zulmün veya milletin iradesi değil Allah’ın iradesinin hakimiyeti esasdır. İslam ve iman Allah’ın hakimiyetine teslim ve kabul demektir. İnkar ise küfürdür.

6. İslamda Devlet Teşkilatı

Kur’an da devlet şekli veya teşkilatı hakkında herhangi bir ayet yoktur. Böylece Kur’an ve sünnete uyan zamanın ihtiyaçlarına göre ortaya çıkan bir devlet Şekli istenmiştir. ilk İslam Devletinde devlet başkanlığına gelişler düşünülürse bu sonuçlar ortaya çıkar. Evvela Kur’an’ı iyi bilen müslümanlar kral seçmediler. Bu krallık rejiminin mecbur olmadığını gösteriyordu. Hz. Ebu Bekir Hilafete çok dar bir zümre tarafından seçilmiştir. Bu klasik kamu hukuku açısından aristokratik bir sistem olarak değerlendirilir. Hz. Ebu Bekir, Hz. Ömer’i tayin etmiştir.

Hz. Osman’ı ise bir şura seçmiştir. Hz. Ali ve Hz. Muaviye dönemi halk demokrasisi niteliğini taşımak tadır. Devlet başkanlığına gelişlerde biata riayet edildiği için İslam Devletini despotizme kapalı olduğunu rahatça söyleyebiliriz. Netice olarak denilecek şey İslam devleti insan idrakinin anlayamayacağı ölçüde bir elastiki yapıdadır. Devlet şekli devrin icaplarına ümmetin durumuna kültür seviyesine, siyasi şartlar coğrafyanın ve zamanın imkan ve zaruretlerine göre belli edilir.

İslam Devletinde Müesseseler

1. Devlet Başkanı:

Haricilere göre devlet başkanı seçmemek en iyisidir. İhtiyaç duyuldukça müslümanlar toplanarak hükümet işlerini yürütebilirler. Mutezileye göre eğer halkın içinde ihtilaf yoksa devlet başkanına da ihtiyaç yoktur. Bir kısmı mutezile alimleri ise imam kararlaştırmanın farz olduğunu söylerler. Ehli Sünnet, Murcie ve Şia mezhepleri imamın lüzumunu kabul ederler.

Bazılarına göre bu aklen, bazılarına göre ise dinen vaciptir. İmamın seçilmesi ve biat aktinin yapılması ümmet için farzı kifayedir. Hal ve akt ehli imamı seçince, bütün halka için bu imam vacip olur. Ehli Sünnete göre iyi veya facir mutlaka bir imam olmalıdır. Hz. Peygamberin naaşı defnedilmeden önce hilafet tartışmalarının başlaması ashabın bu husustaki hassasiyetini gösterir.

İslam devletinin başkanlığı için kullanılan ünvanda birlik yoktur. Halife, melik, imam denebileceği gibi çağımız yazarlarına göre devlet başkanı tabiri de denilebilir.

Halifenin Kureyş’ten olacağı mevzuuda tartışmalıdır. İbni Haldun, Meverdi, Muhammed El Mübarek, Gürcani ve bazı alimler Kureyş’ten olmasının şart olmadığını söylemişlerdir.(Allah katında üstünlük ancak takva iledir.)

Devlet başkanlığına geliş yolları 3 tanedir. Seçim(Biat), tayin veya önceden kabul(akt) ve zorla devlet başkanı olmak.

1. Biat: Biat etmek için halkın tamamının biat etmesinin şart olmayıp ehli hal ve aktin biatını yeterli görenler çoğunluktadır. Biatte aleniyet şartı aranmıştır. Aynı zamanda seçmen şartının en az 5 olması gerektiği ileri sürülmüştür.
2. Tayin veya önceden kabul: Tayin (ve Süleyman Davut’a mirasçı oldu) ayetinden ve Hz. Ebubekir’in ölmeden önce Hz. Ömer’in halife olmasını istemesiyle doğmuştur. İslam devletlerinde irsiyet usulüde kaynağını bunlardan alır. İslam hukuk doktrininde devlet başkanının birbiri ardından sıra ile 3 kişiye veliaht tayin etmesi de kabul edilmiştir. Halife sağken ancak onun izni ile veliaht seçilebilir. Ve yeni bir halife seçimine gidilebilir.
3. Zorla devlet başkanı olmak: Kaderiyye, Hariciler ve Mutezile mensuplarının göre işlerince zor kullanılarak devlet başkanı olunamaz. İmam-ı Azamda bu görüştedir. Fakat isyan etmek mümkün değilse ve isyanla muvaffak olunamayacaksa itaatte mahzur yoktur. Ehli Sünnet Alimlerinin çoğu zorla başkanlığı ele geçirmeyi zaruret imamı adı altında ayn bir bölümde ele almışlardır. Zaruret imamlarında ilim, adalet ve diğer özelliklerin yokluğuna bakılmaz. İslamın temel kaynaklarında devlet başkanları o mevkiiye nasıl geleceği belirtilmediğinden zanni şartlar altında zorla başkan olmakta caiz görülmüştür. Fakat asıl olan ırsiyet ve seçim usulleridir. İslama en uygun olanı ise her zaman olmamakla birlikte seçim usulüdür.

Hukuki nitelik bakımından devlet başkanlığı bir çeşit mukavele olarak değerlendirilmiştir.

Devlet Başkanlarında Aranan Şartlar.

Her ne kadar İslam bilginleri belli bir devlet şekli vaz edilmemesinden amme hukuku üzerinde çok durmamışlarsa da devlet başkanlarının hangi özelliklere sahip olması gerektiği titizlikle incelenmiş, ümmetin kaderi devlet başkanlığı makamında bulunanın şahsiyetine sıkı sıkıya bağlı olduğu kabul edilmiştir. Ehli Sünnet alimlerinin çoğu devlet başkanlığına fazilet ve liyakatçe en ileri olması gerektiğini söylemişlerdir. Taftazani eftal varken meftulün imametini ancak bazı durumlarda din ve mülk ile ilgili nasihatları yürütmede daha kuvvetli ise kabul etmişlerdir.

Harici, Mutezile, Murcie ve Şia’nın çoğunluğu  eftal varken meftulün imameti caiz değildir der. Ehli Sünnet ise meziyetlerin şartlarına göre değişeceğini ve kimin daha iyi olduğunun bilinemeyeceğini söyler. Maverdi seçilecek kişilerin özelliklerini şöyle sıralamıştır.

1. Adaleti mutlaka
2. Devlet resinde bulunması gereken vasıfları temyiz edebilecek kadar bilgi.
3. Rey ve hikmet
4. Müslüman olma
5. Akıl baliğ olma

Halifelik(İmamet) makamındaki kimseler için şu özellikler bulunmalıdır.

1. Her yönüyle adil bir kimse olmalıdır.
2. Yapacağı görevlerde içtihat edebileceği bir ilmi olmalıdır.
3. Uzuvları sağlam olmalıdır.
4. Halkı sevk ve idare bilgisi olmalıdır.

Cürcani imamın Haşimi olmasını, dinin bütün meselelerini bilmesini, masum olmasını batıl şartlardan saymıştır. Ona göre böyle bir görevde aranacak olan ne zenginlik ne züht nede takvadır. Böyle bir görev için aranacak olan kutsal almayan ilim ve aynı zamanda fiziki kabiliyetler ile askeri ve diplomatik maharetlerdir. Hanefiler devlet başkanının müçtehit olmasını şart görmez. Dinin hükümlerine ve devlet idaresine vukufiyeti yeterli görürler. İslamın temel kaynaklarında devlet başkanlarında en çok aranan şartlar adil almak, akıllı almak, ergin olmak ve müslüman olmaktır. Maverdi kadından devlet başkanı olamaz diye bir şey dememektedir.

Bu hususta İmam Gazali’in ve Kadı Beydavi’nin dayandığı deliller yeterli görülmemektedir.(kadının imam olmasında. İmam=devlet başkanı)

İslam hukukunda halifelik İslam ümmeti üzerinde genel tasarrufta bulunma yetkisidir. Bunun manası imamın Hz. Peygamber adına din ve dünya işlerinde umumi riyasetidir. Hükümdar hatadan azade olmadığından aynen diğer tebaa gibi kanuna bağlıdır. Kişilere verdikleri zararları ödemekle mükelleftirler.

Kaç Tane Devlet Başkanı Olabilir

İslam devletinde birlik Hz. Peygamber, Hulefa-i Raşidin dönemi ile Emevilerin ilk yıllar ile devam etmiştir

İslamın temel kaynaklarında dünyada birtek İslam devleti olacak diye bir kayıt bulunmadığından bu konu hukukçuların tartışmalarına sebep olmuştur. Mesela Maverdi Abbasilerin dışında müslüman devletlerin hükümdarlarına halifeden menşur almaları gerektiğini  ileri sürüyordu. Hatta Yıldırım Beyazıt’ın da devrin Abbasi Halifesinden menşur istediği bilgilerimiz arasındadır.

İslam dünyasında bir imam olabileceğini ileriye sürenlerin amacı fitnelerin doğmasıyla nizamın bozulmasını önlemektir.

Kopacak fitneyi önlemek için imamın birliğine dair hadislerde birliğin bir devlette mi yoksa yeryüzünde mi olacağı lafzen belirtilmediğinden bazı yanlış anlaşılmalar olmaktadır.

Hadiste `Kim bir imama biat ederek anlaşma musafahasını yaparsa gücü yettiğince ona itaat etsin. Bir ikincisi çıkıpta evvelkisi ile nizaya kalkışacak olursa onun boynunu vurun. Birinci biatınıza sadık kalın, gereğini ifa edin. Birincilere borcunuzu ödeyin” cevabını vermişlerdir. Her iki hadiste de aynı devlet kasdedilmektedir. İki imam varsa hangisi önce seçilmişse hak onundur. İkisi beraber seçilmişse ikisi de imam değildir. Devlet başkanının hak ve yetkisi ulemaca şöyle formülleştirilmiştir. “Caizde Ulül Emrin hakkı tasarrufu vardır. Şeriatın menetmediği şeyleri menedebilir.”

Devletlerle ile ilgilenmiş bütün İslam bilginleri imamın en önemli görevinin adaletin tevzii olduğunda ittifak etmişlerdir. Devlet başkanı adaletin tevzi ile bizzat meşgul olmaktan ziyade adalet tevziini yapabilecek mekanizmayı kurmakla yükümlüdür. Zira adalet hukuk bilgisini gerektirir. Devlet başkanı bu bilgilerden mahrum olabilir.

Ebu Hanife ve diğer Iraklı hukukçulara göre Cuma imamlığı devlet reisinin önemli görevlerinden birisidir. Kanaatlerince Cuma namazları ancak devlet başkanının veya onun tayin edeceği birisinin hazır bulunması ile sahih olur.

Hanefilerin Cuma imamlığına hayati önem vermeleri, devlet başkanlığı ile halkın veya tayin edilen imamla halkın bir araya gelmesini sağlamak içindir.

Devlet Teşkilatının Oluşması

Hz. Ömer devrinde İslam devletinin o zamanki başkenti olan Medine’ye mal ve para gelmeye başladığında bunların kontrol altına alınması için Beytül Mal kuruldu. Diğer müesseselerin oluşması da ihtiyaçların zorlaması ile olmuştur. Vezirlik müslümanların icadı değildir. İranlı’lardan alınmıştır. İki türlü vezirlik vardır. Tefviz ve Tenviz Vezareti.:

Vezareti Tefviz, Veliaht tayini, devlet başkanın tayin ettiği memuru azletme ve devlet başkanlığı makamından istifa etme makamının dışında yetkilidir. Bunu için (seni vezirliğe tayin ettim sözü yetmez) Tam yetkili kelimesi kullanmalıdır.

Vezareti Tenfiz’de ise devlet başkanı tarafından verilen bir emri ifa söz konusudur. Vezareti Tenfizin sayısı birden fazla olabilir. Hz. Ömer zamanında bir şura meclisi birde umumi meclis vardı. Umumi meclis ender karşılaşılan meselelere dair toplanılan ve müslüman kabile ileri gelenlerinden meydana gelen bir meclisti. Bu meclisin celseleri günlerce sürer, şahıslar korkusuzca hür konuşurlardı. İslam Dünyasında ilk divanı tesis eden Hz. Ömer’dir.

Rasulullah’ın eyaletlere gönderdiği valiler kazai, idari, askeri işlere bakar, vergilerin toplanmasını sağlarlardı. Hz. Ömer zamanında valilik ve kadılık ayrılmış, kadılar İslam hukukuna vakıf şahıslardan seçilmiştir. Kadıları valiler tayin eder fakat hüküm vermesine karışmazlardı. Abbasiler döneminde kadıların görev ve yetkileri genişledi. Vakıflar, emniyet, belediye, darphane, beytül mal müesseselerinin sorumluluğunu da üstlendiler. Ülkeyi il, ilçe, bucak gibi birimlere ayırarak adem-i merkeziyete başvuran Hz. Ömer’dir. Ömer Bin Abdulaziz zamanında müftülük kadınında başvurduğu yargı organını tamamlayan bir unsur olarak oluşturuldu. Ümmetin fetva alabileceği makam olarak kurulan müftülük hukuki veya dini sorulara cevap veriyordu. Hukuk bilgini olduğuna inanılan her müslümanın müftülük haricinde bu işi yapabilme serbestiyeti kaldırılmamıştır. İslam devletinde asıl olan teşkilat değil devletin göreceği vazifedir. Kitabul Haraçtan öğrendiğimize göre memurlar Türk Atına binmeyeceklerine, ince zarif elbise giymeyeceklerine kapılarında hizmetçi bulundurmayacaklarına söz verirlerdi.

Tayin edilen kişinin mal ve mülkünün tam listesi yapılır ve mali durumundaki artışlar kontrol edilirdi. İslam devletinde kadınlarda devlet dışı kabul edilmemişlerdir ve görev alabilecekleri söylenmiştir. Ebu Hanife ve Taberiye göre kadınlar hakim olabilirler. Maverdiye göre kadınlar vezirlik yapamazlar. Hz. Peygamber devlet işlerinde gayri Müslimlerden yararlanmakta sakınca görmemiştir. Maverdi’ye göre yabancılar tenfiz veziri olabilir, tefviz veziri olamazlar.

7. İslam Devletinin Mahiyeti

Bir Hukuk Devleti mi?

Gerek akabe biatları, gerek Medine’de ilk İslam devleti kurulurken gayrimüslimlerle yapılan anlaşma İslam devletinin hukukilik esasına göre teşekkül ettiğini bize göstermektedir. Devlet başkanı bir yana İslam’da bizzat Hz. Peygamber bile başına buyruk değildir. Sünnetin mahiyeti gereğince bilinmediğinden Hz. Peygamberin devlet hayatındaki uygulamalarında Hulefai Raşidin Döneminde değişiklik yapılınca bu bazılarınca sapma olarak nitelendirilmiştir. Mesalihi ammeyi idare yolunda yapılan tasarruf ve hükümlerin hangileri olduğu ve bağlayıcılık özelliğinin bilinmesi gerekir. Mesela Peygamberimizin “Bir kimse sahipsiz ölü bir toprağı işleyerek diriltse o yer onundur” hadisi müctehidi izma göre efendimizin İmamü-l müslimin vasfı ile söylediği hükümdür. Dolayısı ile peygamberimizin bu sıfatla verdiği hüküm yaptığı işin başka ferdin yapabilmesi ancak hükümetin müsaadesiyle olabilir. Nebi’den (sas) sadır olan her şey ümmeti için hukuken bağlayıcı değildir. Hz. Ömer’in yaptığı değişikliklerde dini mahiyette olmadığından dinden sapma olmaz.

İnsan hal ve hareketlerinin çoğunu meydana getiren, ne iyi nede kötü denemeyen fiillerdir. Kanun koyucu mübah fiilleri düzene sokmak için her zaman müdahale edebilir. Kur’an ve sünnetin meşru kıldığı bazı hususları, kötü neticeleri önlemek için sonradan men etmişlerdir. (Mesela ehli kitaptan kadınla evlenme ve Şam ve Irak mevkiinde arazinin 4/5 inin gazilere dağıtımı)  Sahabiler daha önce benzeri geçmemiş bazı hükümlere hayırlıdır diyerek benimsemiştir.

Kur’an-ı Kerim’in mushaf halinde toplanılması, fiyatların kontrolü ve Hz. Osman’dan itibaren Cuma için minareden okunan ilk ezanı burada zikredebiliriz.

Kur’an ve sünnetten sonra İslam hukukunun bir kaynağı da “icma”dır. Hukukçular ancak Kur’an ve hadisler bir konuda hüküm getirmemişse Kur’an ve hadiste yeralan ifade ve terimler çeşitli yorumlara açıklık bırakılmışsa hukuk kaidesi istihraç etmek için icmaya başvurabilirler.

İslamın temel kaynaklarına istinat eden hukukun (şeriatın) yanı sıra genellikle kamu ile ilgili konularda olmak üzere örfi hukuk doğmuştur. Elbette bu hukuk hakkında şeri bir hüküm bulunmayan konularda söz konusu olabilir. Burada asıl olan unsur kamu yararıdır.

Devletin veya devlet başkanının görevi kanun yapmak değil, kanuna bizzat uymak ve tebayı bizzat uydurmaktır. İslam hukuku bize aşırı bir hukuk örneği vermektedir. Kişinin hakları ne devletin nede halife veya hükümdarın ürünü değildir. Kur’an’ın, sünnetin ve meri hukukun ürünüdür.

Kanunlaştırma Hareketi: Kanunlaştırma Hareketini kamu hukuku ve özel hukuk olmak üzere ikiye ayırmak gerekir. İlk kanunlaştırma hareketi Hz. Peygamberimizin Medine’ye Hicreti ile başlamıştır. Hz. Ömer diğer devletlerin teşkilatlarını ve bu devletlerdeki yönetimleri ve bu yönetimdeki usulleri inceletirdi. Kabule şayan bulduklarını almaktan imtina etmezdi. Arazi ve gümrük vergileri, devlet memurluğu, murakabe ve muhasebe hakkında düzenleme yapan kanunları İran ve Suriye’den almıştır. Cizye’ye atıf yapan Taberi (bunlar  Hz.Ömer’in İran’ı fethettiği zamanki kanunlardır) diye yazar. Dolayısı ile yabancı devletlerin kanunlarını ve müesseselerini almakta, ideolojik bir mahiyet taşımadığı müddetçe mahsur görülmemiştir.

Abbasiler zamanında kamu hukuku ile alakalı kitaplar yazılmaya başlanmıştır. Kanuna ihtiyaç gösterdiği durumlarda yetkili organlar kanun vazedebilmekteydi. Yazılan kitaplar, çıkarılan kanunlar devlet müdahalesinden uzakta engin bir hürriyetle özel hukuku gelişmiştir. Durum böyle olmasına rağmen hicri 3. yy’dan son İslam’da içtihat kapısının kapandığı belirtilmiştir. Oysaki mezhep imamları dahil kendi görüşlerinden daha iyisine ulaşılabileceğini söylemiş, hatta bazıları aynı mülahaza ile talebelerinin önünü tıkamamak için derslerinde onları not almaktan menetmiştir. Bazı bilim adamları ile içtihat kapısı kapanmamıştır. Ama o kapıdan geçecek insan yetişmemiştir şeklinde açıklamalar yapmak zorunda kalmışlardır. Bilhassa batılı bilginler İslamiyet’in Hristiyanlık gibi teokratik bir düzen getirdiğine inanmışlardır.

Oysaki din adamları sınıfı İslamiyet’te mevcut değildir. Din bir zümrenin hukuk anlaması ve yorulmaması için değil bütün insanlık için nazil olmuştur. Bunun yanında devlet başkanlığı ile dini liderliğin ayrı elde toplanacağına dair İslamın temel kaynaklarında bir hüküm yoktur. Ayrıca İslamda Hristyanlık’ta olduğu gibi dini liderlik gibi bir müessese söz konusu da değildir. Zaman zaman Hz. Süleyman ve Hz. Muhammed’te (s.a.s) olduğu gibi peygamberlik ve devlet başkanlığı bir yerde toplanmış ve zaman zamanda ayrılmışlardır. (Hz. İsmail) Kur’an da geçen bu yorumlara dayanan İslam hukukçuları, İslam devlet başkanını dünyevi, uhrevi olarak ayırmışlardır. Teokratik devlet yanılgısının bir kaynağı da sultanların bazılarının devrin halifelerinden menşur olmalarıdır. Halbuki bunun en büyük sebebi İslam dünyasında sayısı artan devletlerin aralarında bir karışıklık doğmasına engel olmaktır. Böylece nüfuzu korunan halifelikle İslam birliği sağlanmış oluyordu. Teokrasi iddiasının başka bir kaynağı da İslam hukukunun ilahi kaynaklı olmasıdır.

Ancak daha öncede belirtildiği gibi İslam devlet düzeninin diğer devlet düzenlerinden farkı İslam devletinde insanların kaderinin yöneticilere bırakılmamasıdır. İnsanı realist olarak ele alan İslamiyet zulümlerin önüne geçmek için hukuka kaynaklık etmektedir. İnsan haklarının sübjektifliği insan iradesinin kararsızlığı düşünülürse akıl ve iradenin yegane kaynak olamayacaklarına rahatlıkla varılır. İslamiyetin temel kaynaklan kamu hukuku alanında geçerli olan yasalar getirmemiştir.

Genel olaraktan bu hususların düzenlenmesi yönetenlere bırakılmıştır. Temel kaynaklar incelendiğinde hukukçulara bazı sınırlamalarda getirilmiştir. Bu sınırlamalar zina, katl, kısas, hırsızlık, miras gibi belli olan hususlardadır. İslam hukukunda insan hayatını esas kuşatan tavsiye edilen fiillerle tavsiye edilmeyen mekruh hareketlerdir. Mübah sayılan fikirler ise bundan daha geniş yer kaplar. İslam hukukunda bu mübah dairesini daha geniş yapan bir hüküm de zaruretin mahzuratı mübah kıldığı hükmüdür.

8. İslam Devletinde Hürriyetler.

İslam Devletinde kişi doğuştan getirdiği esaslı ve ezeli haklarla mücehhez olarak devletin karşısında yer alır. Devlet kişilerin refah ve saadetlerini temin, hürriyetlerini korumak bakımından vasıtadır. Kişi suçu ispat edilene kadar masumdur. İslamın temel kaynakları hürriyeti tahdit etmemiş sadece sınırlarını çizmiştir. Yeni hürriyetler söz konusu olunca İslamda yerlerinin olup olmadığının değerlendirilmesi gerekir. Çağımız anayasa ilmine göre İslamın getirdiği hürriyetleri şöyle tavsif etmek mümkündür.

Kişi güvenliği

Mesken dokunulmazlığı

Seyahat hürriyeti

İnanç hürriyeti

Görüş ve düşünce hürriyeti

Çalışma ve kazanma hürriyeti

Mülk edinme ve yerleşme hürriyeti

İslam hukukunda herhangi bir fiil kanunlarda suç olarak yer almıyorsa faili cezalandırılamaz. Yine işlemde asıl olan hürriyetlerdir.

İslam Devletinin Esasları

Kuvvetin kanunda toplanması

Adalet

Dayanışma (Müşavere)

Liyakat

Sosyal dayanışma

Cemiyet halinde yaşamanın asgari şartlarını düzenleyen vahiyler sınırlıdır. Bunlar daha ziyade hayatı düzenleyen hukuka kaynaklık etmektedirler. Temel kaynaklarda en çok adalet üzerinde durulmuştur.

İslamda en kutsal değer. Hakkı sahibine ulaştırmaktır. Adalet ancak kanun önünde eşitlikle mümkündür. Bu hususta Hz. Peygamber’e bile bir ayrıcalık tanınmamıştır. İslamiyet Müslümanlarla gayrimüslimlerle bir arada yaşamalarını ve zımmilerin hukuklarını gözetmeyi temel bir ilke olarak kabul etmiştir. Cezai ve medeni kanunlar nazarında müslüman, zımmi farkı yoktur. Zımmiler kendi yaşadıkları bölgelerde kendi kanunlarını uygulamakta serbesttirler. Şayet zımmiler mecbur olmadıkları askerlik hizmetini yaparlarsa cizyeden vazgeçilir ve kendilerine hizmetinin bedeli ödenir. İslam ceza hukukunda suçların şahsiliği ilkesi vardır.

Devlet hayatında müşavere mevzuu üzerinde de çokça durulmuştur. İstişare sonucu varılan karara devlet başkanının veto ile karşı gelme hakkı bulunması devir ve şartlara göre halkın tercihine bırakılmıştır.

Kur’an da 20 ayrı yerde namazdan sonra zekat zikredilerek sosyal dayanışmaya verilen önem anlatılmıştır. Sadaka ve zekat aynı prensipten doğmakla beraber fiilen ayrılmaktadırlar. Sadaka şahsi ve vicdanla Allah arasındadır. Zekat ise mecburi karakterdedir. Vergi veya iane şeklinde devlete veya ictimai müesseseye zekat verilmez. Zekat sadece üretken mallardan alınır.

Toprak ürünlerinden alınan zekata öşür denir.

İslam Devletinin Diğer Devletlerle İlişkileri

İslam barış anlamına gelen selamdan türemiştir. Barış İslam devletinin en önemli amaçlarından birisidir. İslam telakkisine göre devletler arasındaki ilişki politik, askeri menfaatlere dayanmayıp ahde vefa ilkesini esas almaktadır. Karşı taraftaki müslümanların menfaati olsa bile yapılan ahdin bozulmasına cevaz verilmemiştir. Hz. Peygamberin “İnsanlarla Allah’tan başka ilah yoktur, demelerine kadar savaşmakla emrolundum” sözü pek çok İslam hukukçusuna göre müslümanlara yapılan tecavüze karşı koymak, İslam davetçilerini himaye müslümanlara yardım etmek, din hususunda düçar oldukları fitneyi izale etmek için savaş yapılmalıdır şeklinde yorumlanmıştır. Ayrıca Şafiilerin bazıları savaşın asıl amacının kafirleri öldürmek değil onları hidayete ulaştırmak olduğunu söylemiştir.

Mehmet Niyazi “İslam Devlet Felsefesi” Ötüken Yayınevi