İrfana Yolculuk
Bu demektir ki, sadece davranışlarımızın değil, davranışlarımızın değer hükmünü belirleyici olan düşüncelerimizin de kaynağı, ya dürtülerimiz veya inançlarımızdır. Yani bir davranışı iyi veya kötü olarak nitelememiz de son tahlilde inançlarımıza veya dürtülerimize dayanmaktadır. Bu yüzden Yüce Allah’ın: “Eğer hak, onların kötü arzu ve isteklerine uysaydı, mutlaka gökler ve yer ile bunlarda bulunan kimseler bozulur giderdi…’(Mü’minûn suresi, 23/71) beyanını çok önemli buluyoruz.
Nikâh akdi de insan nev’inin ilâhî yardım almak zorunda olduğu konulardan biridir. Öncelikle iki karşıt cinsin birbirinden yararlanmak için bir araya gelmesi, nikâh akdini gerektirir mi? Bu akit, taraflara hangi yükümlülükleri yükler? Bu yükümlülüklerin ihmal edilmesi hâlinde uygulanacak müeyyideler nelerdir? Bu ve benzeri konularda modern düşüncenin ve bu düşünce üzerine inşa edilen ahlâk ve hukuk anlayışının anlaşılır bir dil kullandığını görmek mümkün değildir. Bu yüzden modern dünyanın aile kurumuna ilişkin en ciddi problemi budur: Belirsizlik. Muğlaklık ve bu durumun tabiî bir neticesi olarak hiyerarşik boşluk ve kaos.
Bu çerçeveden baktığımızda nikâh akdi, dinî bir düzenlemedir ve rasyonalite ile açıklanamaz. Yüce Allah nikâhlanmayı emretmiş, Hz. Peygamber (sallallahu aleyhi ve sellem) bu emri hem uygulamış hem de ümmetini bu konuda uyarmıştır.
Ayrıca nikâh sözleşmesiyle birbirine helâl olan eşler arasında ülfet, ünsiyet, muhabbet, merhamet ve şefkat duyguları yaratmayı vaat etmiş, bunu da varlığının, kudretinin ve vahdaniyetinin âyetlerinden/simgelerinden ve işaretlerinden biri olarak beyan buyurmuştur.
“Kaynaşmanız için size kendi (cinsi)nizden eşler yaratıp aranızda sevgi ve merhamet peydâ etmesi de O’nun (varlığının) delillerindendir. Doğrusu bunda, iyi düşünen bir kavim için ibretler vardır.” (Rûm Sûresi, 21)
Bu iman sebebiyle Muhammed ümmeti arasında, her konuda olduğu gibi kadın-erkek ilişkilerinde de bir çerçeve oluşmuş ve bu çerçeve dışındaki ilişki biçimleri meşru görülmemiştir. Buna göre, kadınlar ve erkekler ancak nikâh sözleşmesiyle bir araya gelebilirler. Ve bu bir araya geliş ile aile denen kurum oluşur. Bu kurumun da hem kuruluşunda hem işleyişinde bir takım kurallara riayet edilir.
Böyle olması hâlinde, yani ilâhî ve nebevî kaynaklı olduğuna inandığımız kurallara riayet edilmesi hâlinde, dünya hayatı “cennet” olmaz; yine bir takım sıkıntılar, mihnetler ve meşakkatler yaşanır; çünkü bu hayat imtihan meydanıdır. Ancak beşerî müdahaleler sonucu ortaya çıkan kaos/kriz/buhran/bunalım gibi depresif rahatsızlıklara da bu ölçüde rastlanmaz.
Bendeniz bu tebliğimde zikredeceğim konuları üç ana başlık altında ele almak niyetindeyim:
1- Modern dönemde değişen nikâh ve aile algısının yol açtığı sıkıntılar.
2- Özellikle üniversite gençliğini ciddi biçimde etkisi altına alan “gizli nikâh” meselesi.
3- Müt’a, yani geçici nikâh konusu.
Modern Dönemde Değişen Nikâh ve Aile Algısının Yol Açtığı Sıkıntılar
Bu başlık altında, beşerî müdahaleler sonucu ortaya çıkan sevimsiz aile manzaralarının sebepleri üzerinde kısaca durmak ve bu durumu hâzırûnun ıttılâına sunmak istiyoruz. Böylece hem eleştirilerini hem de katkılarını almak suretiyle, bu konunun külfetini ve mihnetini paylaşmak istiyorum.
Modern ailenin yaşadığı sıkıntıların temelinde şu noktaların bulunduğu kanaatini taşımaktayım:
a- Cinsler arası farklılık: Yüce Allah, erkek ve dişi olarak iki cins yaratmışken, modern paradigma bu farklılığı iptal etmiştir. Artık, kadın-erkek farklılığından söz etmek imkânı kalmamış, her şeye rağmen bunda ısrar edenler marjinallikle suçlanır hâle gelmiştir. Ancak üzülerek görüyoruz ki, modern dünya, ekonomik alanda elde ettiği üstünlükten yararlanarak, her alana nüfuz etmeye, hatta egemen olmaya çalışmakta, bu cümleden olmak üzere aile yapısını da yeniden inşa etmeye yönelmiş bulunmaktadır. Bunu yaparken, ardından da kadın erkek eşitliğini sağlama iddiasıyla, kadını da erkek kadar sorumlu tutmuştur. Bu durum ise kadının da erkek gibi her yükün altına girmesi sonucunu doğurmuş, tabiatiyle, yaratılış özelliklerinde bir takım bozulmalar olmuş ve erkekleşme temayülü göstermeye başlamıştır. Bu durum, tabiî olarak erkeğin karakterini de etkilemiş ve o da kadınlaşma temayülü göstermeye başlamıştır.
1933 yılında Hüseyin Rahmi Gürpınar tarafından kaleme alınan “Kadın Erkekleşince” adlı tiyatro oyununda tam da bu nokta canlandırılmış ve oyunun kadın kahramanı Nebahat hanımın kocası Ali Süreyya’ya söylediği şu sözler meselenin özetini ortaya koymuştur:
“ikimizin aldığı para da hemen hemen birbirine eşit… içinde yaşadığımız yüz yıl kadını erkekleştiriyor… Mademki biz erkek işlerine atılıyoruz. Siz erkekler neden kadın hizmetine el sürmekten çekiniyorsunuz? … Kadının erkekleşmesi biraz da erkeğin kadınlaşmasını gerektirmez mi? İş dengesi başka türlü nasıl düzelebilir? (s. 69)
Şimdilik sözüne ve düşüncesine itibar edilir çevreler bu konuya mesafeli durdukları için sanki bir problem teşkil etmiyormuş gibi gözükse de, hakikatte çok önemli bir mesele ile karşı karşıya bulunduğumuz, izahtan varestedir. Çünkü nikâhtan söz edebilmek için iki farklı cinsin varlığını kabul etmek gerekir. Yüce Allah’ın, âyetlerinden/sembollerinden biri olarak sunduğu “kendi (cinsi)mizden eşler yaratıp aramızda sevgi ve merhamet peydâ etmesi” ancak bu suretle gerçekleşir. Bunun anlamı, cinslerin, kendi cinsiyet özelliklerini korumaları ve o konuda herhangi bir yozlaşmaya imkân vermemeleridir.
b- Kefâet: Erkeğin bazı açılardan kadından geri olmaması anlamına gelir ve İslâm fıkhında kadın tarafının hukukunu koruyucu bir şart olarak konulmuştur. Bunun için de esas itibariyle erkeğin evleneceği kadından bu yönlerden daha aşağı bir durumda bulunmaması gerekir. Erkeğin kadından daha iyi bir seviyede bulunması ise kadının lehine bir durum olup, denkliğe aykırı sayılmaz.
Kefâet konusunda en katı kriterleri koyanlar, Hanefiler olmuştur. Çünkü bu mezhep kadına, velisinin izni olmadan nikânlanma yetkisi tanımıştır. Ancak kadın kefâet konusunda yeterli duyarlılığı gözetmez ve ailesinin de iznini almadan evlenirse, veliye bu akdi feshetme hakkı, yetkisi tanınmıştır. Şu kadar var ki gü-nümüzde bu şart da yeterince gözetilmemekte, artık birçok bakımdan kocasından daha başarılı veya kariyer sahibi kadınlar, daha iyi ücretle çalışan kadınlar görmek mümkün hâle gelmiştir.
c- Hiyerarşi: Ailede reis, erkektir. Ancak, reislik, yetki kullanmak değil, sorumluluk üstlenmektir. Yetki kullanmak ise, sadece sorumluluğunu yerine getirmeye yetecek miktarla sınırlandırılmıştır. Diğer bütün riyaset makamları da böyledir.
d- Görev taksimi: Erkek, nafaka yükümlülüğünün tamamını üzerine almıştır. Kadın ise sadece kocasına hizmet yükümlülüğü altına sokulmuştur. Böylece kadın ve erkek birbirine maddî ve hissî bağlarla da bağlanmışlardır.
Bu esaslara riayet edilerek kurulan bir ailede, mihnet ve meşakkatlerin asgarî seviyede kalacağını düşünüyoruz. Yaşadığımız ve içinde büyüdüğümüz modern hayat, bu kanaatimizi her geçen gün daha da pekiştirmektedir. Çünkü modern insan, küçümsediği ve reddettiği aile düzeninden daha sağlam ve sağlıklısını kura-bilmiş değildir. Günümüzün eğitimli, varlıklı ve hatta kariyer sahibi bireyleri da-hi, ümmî annelerinin ve ümmî babalarının başardıkları ailevî başarıyı ortaya koyamadıklarını herhalde kabul ederler. Ne var ki bu durumu sorgulamayı bir türlü düşünmezler. Hâlbuki artık bu durumun sorgulanmasının vakti çoktan gelmiştir.
Sözünü ettiğimiz sorgulamaya bir ilk adım olarak kısaca işarette bulunmamız gerekirse şunları söyleyebiliriz:
Kadının iş hayatına atılmasıyla bir zihniyet devrimi yaşanmaya başlanmıştır. Geçmişte “maşa kadar eri olanın paşa kadar yeri olur” anlayışının yerine, “iş, maaş ve bordro güvencesi” ikâme edilmiştir. Bu durumun tabiî bir sonucu olarak da kadınlar, kocalarından çok patronlarına güvenmek ve yönelmek durumunda kalmışlardır. Böyle olunca kadının ilgisi, hizmeti ve hürmeti birinci derecede patron merkezli bir karaktere bürünmüştür. Bu durum ise aile hayatını maalesef olumsuz yönde etkilemektedir. Yani modern kadın, kocasını memnun etmekten ziyade patronunu memnun etmeye yönelmiştir. Bu anlayışın tabiî bir sonucu olarak, iş hayatında her türlü sıkıntıyı kolaylıkla göğüslemeyi başaran kadın, aile hayatında en küçük sıkıntıyı bile göğüslemeye yanaşmamaktadır. Mesela iş hayatında pedikürcü olarak altmış erkeğin çorabını çıkarıp ayak tırnaklarını kesen kadın, -ev hanımı olsa ve kendisine çok yüksek bir hayat standardı sağlasa bile- kocasının çorabını çekmeyi aklının ucundan geçirmemektedir.
e- Bazıları için çok önemli gözükmese de kanaatimce aile hayatımız adına önemli konulardan biri de, erkek cinsinin, geçmişin günahını ödemeye mahkûm edilmesi sebebiyle, kolayca aşağılanır bir konuma düşürülmesidir. Modern çağın belirleyici özelliklerinden biri de bu olsa gerektir. En yaygın seyredilen medya organı televizyon programlarının hemen her türünde erkekleri aşağılayıcı bir dil kullanmak moda olmuştur.
Nitekim yaşadığımız çağı iyi okuduğunu ve dürüstçe ifade ettiğini düşündüğüm çağdaş yazarlar da bu konuya dikkat çekmişlerdir. Mesela Can Dündar, erkeklik denilen ve asırlardır evlere, toplumlara hükmeden o koca dağ’ın, reklamcıların, modacıların, güzellik sektörünün, tüketim endüstrisinin elinde eritildiğinden şikâyet etmekte, Fatma K. Barbarosoğlu, kitle kültürünün dişilliği içinde azalan erkek kimliğini yazarken “içinde mahpus kaldığımız kitle kültürü, dişil bir kültür ve bu dişil özellikler en fazla erkek fıtratını bozuyor.” iddiasını dile getirmekte ve kitle kültürünün dişilliğine dikkat çeken Edgar Morin’in, belirli refah düzeyine erişen toplumlarda kültürün kadınsılaştığını vurgulayarak erkeklerin daha duygusal, daha yumuşak ve daha zayıf olduğuna dikkat çektiğine işaret etmektedir.
f- Bütün bu karmaşadan kurtulabilmenin tek yolu olarak şu inancı görmekteyim: Bu konu, insan denen varlığın aklı ve tecrübesiyle çözebileceği konulardan değildir. Çünkü Yüce Allah ne kadındır, ne erkektir; ne de çocuk veya ebeveyndir; O, bunları ve bütün varlığı yaratan Allah’tır (celle celâluhû). Dolayısıyla koyduğu hükümlerde ne kadının veya erkeğin yanında veya karşısındadır; ne ebeveynin veya çocukların yanında ya da karşısındadır. O’nun hükümleri hem kadınlar, hem erkekler, hem ebeveynler hem de çocuklar için en âdil, en ahlâklı ve hakkâniyete en uyun olandır.
Bizim konumumuzdaki kimselere düşen asıl görev ise, Yüce Allah’ın ve O’nun Sevgili Resûlü’nün (sallallahu aleyhi ve sellem) bu konulardaki emir ve tavsiyelerini dürüstçe anlamak ve anlatmaktır.
Bu vesile ile şu hususu da arz etmek isterim: Modern çağın hâkim hususiyeti, sosyal konularda, yani insanî/beşerî problemlerde, dayanabileceği sabitelerden mahrum bulunmasıdır. Daha da kötüsü, bu durumu olumlaması, hatta kutsama derecesinde benimsemesidir. Çünkü kendisini, değişim, dönüşüm, ilerleme, gelişme gibi kavramların büyüsüne öylesine kaptırmıştır ki, bu konulara ait bazı sınırların bulunması gerektiğine dair bir düşünce bile geliştirememiştir. Yapabildiği tek şey, mevcut beşerî temayülleri yoklamak, bu alandaki istatistikleri değerlendirmek ve belli felsefî görüşlere ve belli düzeyde ekonomik güce sahip çevrelerin arzu ve isteklerini antropoloji, sosyoloji ve psikoloji gibi disiplinlerin desteğiyle meşrulaştırmaya çalışmaktır.
Hâlbuki mümin insanın düşünce tarzı şudur: İnsan nev’i, kendi hakkında sağlıklı karar verebilmesi için bir üst varlığa muhtaçtır. O varlık ona rehberlik etmeli, onun kılavuzu olmalı, yol haritasını çizmeli, kısaca ona bir hayat tarzı belirlemelidir. Hem de insanların kendi aralarındaki ilişkilerin mahiyet ve karakterini belirlemekle yetinmemeli, insan ile eşya arasındaki ilişkinin yönünü ve biçimini de belirlemelidir. Yani erkek-kadın arasındaki ilişkinin meşruiyet noktalarını gösterdiği gibi, insan ile altın ve gümüş arasındaki ilişkinin de meşruiyet ölçüsünü belirlemelidir. Özellikle bu iki örneği zikretmemin sebebi, her tarihte ve her coğrafyada, bütün insanlığın en ağır iki imtihan konusu olmaları sebebiyledir.
Özellikle Üniversite Gençliğini Ciddi Biçimde Etkisi Altına Alan “Gizli Nikâh ”Meselesi
Öncelikle iki şahid huzurunda kıyılan nikâhın geçerliliği ile, başkalarından gizlemek maksadıyla sadece iki şahidin dışındakilerden saklanan ve gizlenen nikâhın geçerliliğinin birbirinden farklı şeyler olduğunu belirtmek gerekir. Kazâ/ hukuk açısından iki şahidin şehadetiyle kıyılan nikâhın sıhhatine kâil olurken, başta aile olmak üzere, yakın ve uzak çevreden gizlemek maksadıyla ve bazen bu durumdan başkalarına bahsetmemeleri yönünde şahitlere de telkinde bulunarak yapılan nikâh sözleşmelerinin, bu akdin özüne/cevherine/ruhuna ve amacına aykırı düştüğünü düşünüyor, bu yüzden şer’an tecviz edilmesinin mümkün olduğunu sanmıyoruz.
Çünkü:
a- Hanefiler’in dışındaki üç mezhep, nikâhın sıhhati için, değil yalnız velinin bilgisinin bulunmasını, rızasının alınmasını da şart koşmuşlardır. Cumhur tabir edilen kâhir ekseriyetin bu görüşünü dayandırdıkları çok güçlü deliller olduğunu hatırda tutup, Hanefi mezhebine mensup müslümanların da bu konuyu önemsemeleri gerektiğini hatırlatalım. Dolayısıyla özellikle babanın bilgisinden gizlenen bir evliliğin sıhhati kesinlikle savunulamaz.
Bu konuda Hanefi mezhebinin kadına irade serbestliği tanıdığını görmekteyiz. Ancak veliye, gerekli durumlarda evliliği feshettirme yetkisi tanınarak kadının karşılaşabileceği bazı sıkıntılı durumlara karşı onu koruma esası getirilmiştir.
b- Nikâhta şahitlerin hazır olması şarttır ve bu konuda icma (görüş birliği) vardır. Şahitlerin olması, nikâhın sıhhat şartlarındandır. Yani şahitsiz nikâh geçerli değildir. Şahitlerin hazır olmasının hikmetlerinden biri de nikâhın duyurulmasıdır. Ancak, şahitlerin varlığının, nikâhın duyurulması için yeterli olup olmadığında ihtilaf vardır. İmam Azam ve İmam Şafii Hazretleri, şahitlerle yapılan fakat ilan edilmeyen evlilik için “mekruh olsa da sahihtir” derken; İmam Malik, şahitlerin huzurunda yapılsa da halka ilan edilmeyen ve şahitlere “bu evliliğimizi kimseye söylemeyin” denilen nikâhın geçersiz olduğu görüşündedir. Ona göre, bu şekilde evlenenlerin nikâhı, yetkili merci tarafından bozulmalıdır. Çünkü bu durum, Peygamber Efendimiz’in (sallallahu aleyhi ve sellem) “Nikâhı ilan ediniz, onu mescidlerde akdediniz ve nikâhta def çalınız.” emrine aykırıdır. (Tirmizî, Nikâh 6) Bir diğer hadislerinde Peygamber Efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) şöyle buyururlar: “Nikâhta, haramla helâli birbirinden ayıran şey, def çalmak ve ses (çıkarmak)tır. ” Yani, o nikâhın ilan edilmesidir.
c- İhtilaflı durumlarda ihtiyatlı olanı almak, dindarlığın gereğidir. Yani fıkhî bir meselede âlimler arasında görüş ayrılığı ortaya çıkmışsa, bu durumda ihtilaftan kurtulacak görüşü almak, daha uygun bir davranıştır. Nikâh gibi hayatî bir konuda, bazı kîl kavillerle amel etmeye yönelmek son derece riskli bir durumdur.
Müt’a (Geçici Nikâh) Konusu
Müt’a nikâhının sıhhatine dair bugüne kadar söylenenlerle ilgili olarak sadece şu kadarına işaret etmek istiyorum: Bilindiği üzere Sünnî mezheplerin tamamı müt’a nikâhının son kertede kıyamete kadar yasaklandığını kabul etmişler. Onlar bu konuda en açık ve güçlü delil olarak er-Rabî b. Sebra el-Cühenî’nin rivayet ettiği şu hadise dayanmışlardır: Râvî’nin babası Sebra, Mekke fethinde Resûlullah (sallallahu aleyhi ve sellem) ile beraber bulunmuş, müt’a nikâhı ruhsatından istifade etmiş, böyle bir nikâh içinde yaşarken Resûlullah’ın (sallallahu aleyhi ve sellem) şöyle buyurduğunu işitmiştir: “Ey insanlar! Sizin, kadınlardan müt’a nikâhı ile faydalanmanıza izin vermiştim. Biliniz ki Allah Teâlâ bunu, kıyamet gününe kadar haram kılmıştır, kimin yanında böyle bir kadın varsa bıraksın, onlara verdiğiniz mehirlerden hiçbir kısmını da geri almayın.”
Ayrıca Ebû Hamza İbn Abbas’a kadınların müt’asını (yani müt’a nikâhı ile kadınlardan faydalanmayı) sorduğunu, onun da buna izin ve ruhsat verildiğini bildirdiğini naklettikten sonra şunu ilave etmektedir: Bir hizmetçisi kendisine: “Bu sıkıntılı hallerde, kadının az olduğu durumlarda ve benzerlerinde söz konusu olsa gerek, değil mi?” diye sorunca İbn Abbas “Evet öyledir.” cevabını verdi.
Bu girişten sonra, meselenin asıl önemli yönü, müt’a nikâhına dair uygulamanın günümüz İslâm dünyasına ve müslüman insana ne kazandıracağı ve ne kaybettireceği meselesidir. Bu konudaki kanaatimizi birkaç noktada özetlemek istiyoruz:
a- Bütün Sünnî mezheplerin bu konunun men edilmesi üzerinde icma etmiş olmalarını önemli görüyoruz ve buna muhalefet edebilecek kadar güçlü bir alternatife sahip değiliz. Bu yüzden onların bu konudaki hükümlerinin bugün de geçerliliğini koruduğunu düşünmekteyiz.
b- İhtilaflı konularda ihtiyatlı olanı alma prensibini bu konuda da geçerli görüyoruz.
c- İbn Abbas ile hizmetçisi arasında geçen konuşmadan da anlaşıldığı üzere müt’a nikâhı, sıkıntılı zamanlarda ve kadının az olduğu dönemlerde tanınan bir ruhsat olarak algılanmıştır. Günümüzde ise bu anlamda herhangi bir sıkıntı bulunmadığını herkes takdir eder. Ayrıca diğer bazı rivayetlerden anladığımıza göre yolculuk hallerinde de bu ruhsattan yararlanılmasına izin verilmiştir.
Günümüzde ise yolculuklarda erkeklerin eşlerini yanlarına almalarında herhangi bir sıkıntıdan söz edilemez. Dolayısıyla o dönemde konulmuş ve o dönemde yaşayanların açıklamalarıyla yani bazı sahabîlerin ifadeleriyle bir takım insanî sebeplere dayandırılmış, ayrıca uzun asırlar boyunca bu ümmetin kâhir ekseriyeti tarafından meşruiyeti mülgâ görülüp terk edilmiş bulunan bir hükmü, hiçbir delile dayanmadan almak ve uygulamak, teşehhî (arzularına ve dürtülerine göre haret etmek)den başka bir şey değildir. Teşehhî ise, dini konularda men edilmiş bir tutumdur.
Prof. Dr. Salim Öğüt, İstanbul Üniv. İlahiyat Fak. Öğretim Üyesi
Peygamber Yolu, 9-10 Ekim 2010, Uluslararası Sempozyum
