İrfana Yolculuk
İlgili Yazılar
Bir bakıma eğitim etrafında dönen ilk savaş insanı ve düşüncesini skolastik dogmatizmden kurtarmak mücadelesi olmuştur. İkinci savaş, eğitimi siyasi doğmadan yani devlet ideolojilerinden kurtarma çabasıdır. Son bir buçuk yüzyıl içinde ideolojisini kesin olarak çizmiş, laik veya dinsel kurumlar, eğitimi kendi inançlarına uygun tek tip insan yetiştirmek için kullanmıştır. Bunun en açık ve son misalleri Nazi Almanya’sı, Faşist İtalya ve Sovyet Rusya’dır.
Bunların dışında eğitimi çeşitli şekilde kendi siyasi amaçları uğruna kullanan daha başka bir çok rejim vardır. Hâlbuki eğitimin ana amacı ferdin, yanı kişinin, insanlık bilincine ulaşmasını ve doğal kabiliyetlerinin gelişmesini sağlamaktır. Kişinin kendi insani bilincine ulaşması için her şeyden önce kendi değerini anlaması, maddi ve manevi ne gibi güçlere sahip olduğunun bilincine varmasına bağlıdır, insana insan olduğunu anlatmakta baş araç eğitimdir. Ayaca sağlam bir eğitim insana, doğa ve tüm diğer yaratıklarla birlikte ahenk içinde yaşamasını öğretmektedir. Böylece sağlam bir eğitimle, toplumsal ve ulusal değerleri benimsetmek hem sürekli ve hem de daha köklü olacaktır. Ayrıca kişi-kamu (devlet) çatışması önlenecektir.
Devlet için insan yetiştiren ve geliştiren eğitimle; kişiyi manen ve maddeten ana hedef olarak göre eğitim arasında büyük farklar vardır. Devletçi eğitimciler rejimi bir dereceye kadar meşrulaştırmak için devleti toplumla bir tutmakta ve kişiyi toplum uğruna feda etmektedir. Bu totaliter yaklaşım sonunda hem toplumu hem de kişiyi dejenere etmektedir. Toplum tabii olarak doğan ve yaşayan bir varlıktır.
Sağlam bîr toplum “ bedenen ve aklen sağlam kişilerden oluşur”. Devletlerin varlığı ise en eski Helen Hint düşünürlerinden tutunuz, Farabi, İbn Teymiye, Maverdi, vb. gibi İslam düşünürlerine kadar pek çok alime göre toplumun ihtiyaçlarından doğmuştur. Şüphesiz ki bir kurum olarak devlet, Hegel’in istediği gibi insanlığın son gayesi olamaz. Devlet toplumun iyiliği ve varlığının aracıdır.
Sağlam kişilerden kurulmuş bir toplum, sağlam bir devlet yaratır. Bu üçünün (kişi, toplum, devlet) birleşimi sağlam medeniyet doğurur ki bunların tümünün temeli de sağlam bir eğitime dayanır. Şüphesiz, kendi bilincine ulaşmış, maddi ve maneviyatı gelişmiş, dengeli bir akla, vücut ve ruha sahip kimselerden oluşan bir toplum çok daha sağlam ve dayanıklı bir devlete temel olabilecektir. Bu düşünceleri Romalılar “metis sana in corpore şano” –sağlam akıl sağlam vücutta bulunur- şeklinde ifade etmişlerdir.
Fakat Roma, ruh meselelerine gereken önemi vermediği için, devleti insanın siyasî, maddî varlığı üzerine bina etmiş, sonunda kişinin manevi yönünü ön plana çıkarmış olan Hristiyanlık ve Müslümanlık önünde çöküp gitmiştir. Fakat Hristiyan ve İslâm idarecileri de eninde sonunda insan ve dünya gerçeklerini unutmuşlar ve insanı sun’i dogmalar uğruna kullanmışlardır.
İslâm ihya hareketlerinin öncüsü sayılan Hintli Serhendî (Ahmet,ö.1625)’nin izleyicilerinden Şah Veliyyullah bir toplumun (cemaatin) çöküşünü o toplumu oluşturan hücrelerin yani kişilerin fikren bozulmasında görmüştür, Veliyyullah’a göre ilk İslâm toplumu gücünü onu oluşturan kişilerin sağlam karakterinden almışta. Veliyyullah’a göre İslâm, tüm dünyanın ruhen yükselmesini hedef alan devrimci bir hareketti, fakat baskıcı devletler nedeniyle bu yoldan ayrıldığı için, İslâmî toplumlar güçlerini kaybetmişlerdir.
Görüldüğü gibi Serhendi’nin (Türkiye’de İmam Rabbani olarak tanınan) okulundan yetişmiş bir Nakşibendi olan Şah Veliyyullah’in eleştirdiği devlet Hindistan’da çökmekte olan Moğul (Baburî) devleti idi. Şah Veliyyullah İslâm devletlerinin kurtuluşunu birkaç kişinin değil, toplumun bütünü ile eğitilmesinde görmektedir.
Neticede şunu söyleyebiliriz. İslâm İhya Hareketi’nin öncüleri eğitime büyük önem vermişlerdir. Fakat aynı düşünceyi, hümanist ve laik bir eğitimi savunanlar da ileri sürmüşlerdir. Böylece kişiyi ve toplumu ön plana alan, din kökenli düşünürlerle laik kökenli hümanistler aydınlık çağda, kişiyi eğitimin amacı olarak görmekte birleşmişlerdir. Her iki taraf da kendi hareket noktaları ne olursa olsun, evvelden kati bir şekilde belirlenmiş, yani yalnız dine veya devlete hizmet edecek bir eğitim sistemini reddetmişlerdir. Diğer yandan her iki taraf da dinin ve dünyanın eğitime konu olabileceklerini kabul etmektedirler.
Bugün her demokratik eğitim kişiyi baş amaç edinmek yolundadır. Bununla beraber çağdaş eğitim; kişiyi ne toplumundan ne devletinden ne de milletinden ayırmak gayesini gütmemektedir. Tam tersine, globalleşme süreci içinde kişiyi kendine amaç edinen eğitim, o kişiyi millî kültürü içinde inançlı olarak yetiştirmek istiyor. Sağlam inanç, hür vicdandan çıkar. Kökeni ruhaniyet ve ulviliktedir. Dinler, bu değerleri toplu olarak sinelerinde barındırır ve savunurlar, fakat din hiçbir zaman eğitimin ana amacı olamaz. Bu açıdan bakıldığı zaman tamamen devlete veya dine hizmet için kurulmuş bir eğitim düşünülemez.
Cehalet ve fakirlik içinde kıvranan, her çeşit bilgiden mahrum olan toplumların dini inançları da yetersiz kalır. Bu gibi durumlarda din, ya kendi başına veya devlet hizmetine girerek eğitimi topluma hakim olmak için bir kontrol aracı olarak kullanabilir. Bu duruma düşen toplumlar, misyoner hareketlerin kurbanı olurlar. Eğitim ile misyonerlik arasındaki bağları incelemek ilginç olsa da üzerinde durmayacağız.
Kısaca şunları belirtmek yerinde olur: Misyoner, kendi dininin üstünlüğünü peşinen kabul ederek kendi şahsını doğru yolun mihmandarı olarak görür. Misyoner aynı zamanda diğer dinleri eksik veya aşağı görerek ayrımcılık yapar ve kişinin serbest seçim yapmasını önler. İşte bu gibi durumlarda eğitim misyonerliğin aracı olur. Misyonerlik ise manevi bunalım yaşayan toplumlarda görülür. Günümüzde en geniş misyonerlik çabaları, eski Sovyetler’de ve Çin’de görülmektedir. Bu iki ülke; insanın manevi varlığını hiçe sayarak ve insanın manevi yönünü yani inanç ihtiyacını inkar ederek eğitimi kendi materyalist rejimlerinin ideolojilerini yaymak için araç olarak kullanmışlardır.
Orta Asya cumhuriyetlerinde; tekrar maneviyata kavuşma savaşı verilirken, bu arada çeşitli Hristiyan misyonerlik hareketlerinin bu coğrafyadaki oluşumlarına önemle işaret etmek gerekir. Bu devletler -ki bunların ezici çoğunluğu Müslüman ve Türk kökenlidir- bugün hem siyasi hem de kültürel kimliklerini modern bir dünyada yeniden tayin ve tarif etmek zorundadırlar. Kısacası Sovyetler Birliği’nin dağılması eğitim, modernite, kimlik, din gibi temel bazı konuların ön plana çıkmasına neden olmuştur. Rusya Federasyonu’nun en büyük çabalarından biri Ortodoks Hristiyanlığı tekrar canlandırmaktır. Bu hareketin öncüleri arasında Başkan Vladimir Putin vardır.
Yukarıda söylediklerimiz; dinin tamamen kişinin tercihine kalmış bir seçim meselesi olduğu izlenimini verebilir. Din değiştirmek zorla olmadığı sürece gerçekten kişisel tercih konusudur. Fakat kişi belirli kültür, dil, ve gelenekleri olan bir toplumda doğar ve büyür. Bu kültür ve gelenekler orada hakim olan dinin bir parçası olarak değişik ve birleşik bir şekilde, kişinin ve toplumun kimliğinin ve kültürünün bir parçası haline gelirler.
Böylece Müslüman olmak hem İslâm dininin emirlerine uymakla gerçekleştiği gibi hem de ülkenin ahlak, hukuk, adâb-ı muaşeret, davranış, sosyalleşme kuralları ve geleneklerine ayak uydurmakla yerel ve bölgesel, yani millî bir karakter alır. Bu şekilde oruç tutmayan, namaz kılmayan bir kimsenin de kendini Müslüman olarak görmesini bazı kimseler kabul eder, diğerleri etmez. Bizim asıl temas etmek istediğimiz konu kimlik ve inanç-ibadetin birbirinden ayrı fonksiyonlara sahip olmalarıdır. Bazen kimlik ve inanç aynı anlamı taşıyabilir, ilginç bir olayı hatırlıyorum. İslâm ’ın herhangi bir vecibesini yerine getirmeyen fakat kendisini Müslüman sayan bir hanım çok sevdiği Amerikalı dostunu kendisinden evlenme şartı olarak Hristiyan olmasını isteyince, “benim millî kimliğime hürmet etmiyor” diyerek derhal ayrılmıştır.
Bir yerde Müslümanlık millî kimlik şekline bürünerek yeni bir süreç içine girmiştir. Bu gelişme ise geleneksel ümmet kavramına yeni bir şekil ve içerik vermiştir. Bu konuda Muhammed Ali Cinnah’ın (1876-1948) bundan yarım yüzyıl önce İslâm ve millî devletler hakkında söylediklerini okumak yerinde olur. Sonuçta şunu söylemek mümkündür; bir okulun laik dersler çerçevesinde, içinde belirli bir dini veya tüm dinleri taraf tutmaksızın tanıtması olağandır. Nitekim Avrupa’da ve ABD’de, Müslüman eğitimciler yanında, Hristiyan ve Musevi hocalar da İslâm hakkında bitaraf eğitim verdikleri gibi, bir Müslüman’ın da hem kendi dini, hem başka dinler hakkında bîtaraf bilgi vermesi mümkündür. Böyle olunca Müslüman bir Türk’ün genel eğitim dersleri içinde İslâm ve başka dinler hakkında bilgi vermesi gayet olağandır. İşte yukarıda belirtilen koşulları sinesinde barındırarak dış ülkelerde kurulmuş Türk Okulları olarak tanınan eğitim yuvaları insanı hedef alarak eğitim verdikleri için her ülkede tutunmuş ve saygı görmüştür. Ayrıca bu okullar globalleşmenin getirdiği büyük kimlik değişmeleri içinde kişinin yüzyılın ihtiyaçlarına göre gelişmesini sağladığı gibi, bu gelişmenin Türk kültür ve ruh mirasını korumasına yardım etmektedir.
Kemal Karpat
“Barış Köprüleri” adlı kitaptan alınmıştır.
