İrfana Yolculuk
İlgili Yazılar
İnsandaki fitne ve bozgunculuk duygusunu Kur’ân, “yardımlaşma, iyilik ve takva üzerinde olma” kavramlarını kullanarak eğitir. Mesela: “ Ey inananlar!.. Bir topluma karşı beslediğiniz kin, sizi saldırıya sevk etmesin, iyilik ve takva üzerinde yardımlaşın, günah ve düşmanlık üzerinde yardımlaşmayın, Allah’tan korkun. Çünkü Allah’ın azabı çetindir. ” (Maide, 5/2) Âyet-i kerîme, sadece duyulan bir kinden ötürü Müslüman toplumun başka bir topluluğa saldıramayacağını belirtiyor. Hatta Müslüman toplum, meşru bir müdafaada bulunduğu anda dahi karşı taraf barışı seçiyorsa, Müslüman toplumun da barışı seçmekten başka bir çaresinin olmadığını şu âyet dile getiriyor: “ Eğer onlar barışa yanaşırlarsa sen de barışa yanaş ve Allah’a dayan, çünkü O, işitendir, bilendir. ” (Enfal, 8/61) İnsandaki nankör karakteri ifade eden ve daha önce bahsi geçen Hac sûresindeki 66. âyet-i kerîmeyi de tek başına değerlendirmemiz mümkün değildir. Çünkü Allah, insanlardaki bu menfî karakteri müspet hale kanalize etmek için daha önceden aynı sûrenin 63. âyet-i kerîmesinde yağmuru yağdıranın, yeryüzünde bitkiyi var edenin kendisi olduğunu beyan ederek çok lütufkâr olduğunu ifade etmiştir. Bu lütufları da göremeyenlere 64. âyet-i kerîmede göklerde ve yerde mevcut bütün eşyanın Allah’ın olduğunu, her şeyin kendisine muhtaç ama kendisinin hiçbir şeye muhtaç olmadığını, bu sebeple gerçek övgüye layık olduğunu ifade etmiştir. Daha sonraki âyet-i kerîmede de insanlığa özellikle karada ve denizde sağladığı imkânları, dolayısıyla insanlara olan engin şefkat ve merhametini hatırlatmaktadır.
Sonra ise 66. âyet-i kerîmede, Allah’ın en büyük lütfu olan hayata, insanın ölüm ile birlikte, en temel korkusu olan yokluğa mahkûm etmeyip, kendisini yeniden kavuşturacağı ikinci ve ebedî hayata işaret etmektedir. Dolayısıyla bütün bu nimetlere karşı insanın nimetin kadir ve kıymetini bilir bir tavır alması, şükür hisleri ile dolması ve nimetlere karşı kadirşinas olması istenmektedir. Ancak Allah’ın insanoğlunun şükrüne ihtiyacı yoktur. Şükreden kendi nefsi lehine şükretmekte, nankörlük yapan da kendi nefsi aleyhine nankörlük yapmaktadır. Zulüm yapmaktan korunabilmesi, zâlim sıfatını üzerinden atabilmesi için insanların yapmaları gerekeni ise Kur’ân şöyle açıklar: “ Allah’ın mükâfatı şu kimseler içindir ki; İnanıp Rab’lerine dayanırlar, Büyük günahlardan ve çirkin işlerden kaçınırlar, Kızdıkları zaman affederler, Rablerinin çağrısına gelirler, namazı kılarlar, İşleri aralarından danışma iledir, Kendilerine verdiğimiz rızıktan infak ederler, Ancak bir zulüm ve saldırıya uğradıkları zaman kendilerini savunurlar. ” (Şura, 42/36-40) Açıkça görüldüğü üzere Kur’ân, yukarıda maddeleştirdiğimiz sıfatları taşıyanlar için mükâfat vaat etmektedir. Ancak zulüm ve saldırganlık sıfatını taşıyanlara da ceza öngörmekte ve onların sakınmalarını amaçlamaktadır. Yani Kur’ân zulme ve zalime asla razı ve taraftar değildir. “ Ancak şunlar aleyhine yol vardır ki, insanlara zulmederler ve yeryüzünde haksız yere saldırırlar. İşte bunlar kınanırlar ve böylelerine acı bir azap vardır. ” (Şura, 42/42.) Görüldüğü gibi zulüm ve zalim kınanmaktadır, ama zulmün karşısına Kur’ân bazı müspet hareketleri alternatif olarak getirmektedir. Kur’ân-ı Kerîm’in genelde zulüm olarak nitelendirdiği davranışlar şunlardır: • Mescidlerde Allah’ın anılmasının yasaklanması,121 • Şahitliğin gizlenmesi,122 • Allah adına yalan uydurulması veya O’nun âyetlerinin yalanlanması,123
(121 Bkz. Bakara, 2/114. 122 Bkz. Bakara, 2/140. 123 Bkz. En’âm, 6/21.)
• Allah’ın âyet-i kerîmeleri okunduğunda yüz çevrilmesi.124 Kur’ân-ı Kerîm’in zâlim karakter karşısında koyduğu müspet karakter ise “muhsin” olmalıdır. Bu husus şöyle belirtilir: “ Onların neslinde muhsin de var, açıkça kendisine zulmeden de. ” (Saffât, 37/113) Ayrıca Kur’ân-ı Kerîm’deki şu âyet-i kerîme de konumuz açısından oldukça ilgi çekicidir: “ Sonra Kitab’ı kullarımız arasından seçtiklerimize miras verdik. Onlardan kimi nefsine zulmedendir, kimi orta gidendir, kimi de Allah’ın izniyle hayırlarda öne geçendir. İşte büyük lütuf budur. ” (Fatır, 35/32) Görüldüğü gibi âyet-i kerîme, insanları “nefsine zulmeden’, “orta giden” ve “hayırlarda öne geçen” diye üç bölüme ayırmaktadır. Demek ki “zulüm” karşılığında insan için iki alternatif görünmektedir. Vasat olma ve hayırlarda yarışma. Diğer yarışmaların ise şahsiyet bozucu bir yanı var. Mağlup olunduğunda hissedilen stres ve bunalım gibi duygular şahsiyeti menfî manada etkiler. Bunun da sebebi bu tür yarışların sunî olmasıdır. Ama hayırda yarış duygusu böyle değildir. Çünkü Kur’ân, insanları fıtrî bir yarışa yönlendiriyor ve karakteri düzeltici bir fonksiyon meydana getiriyor. Bu durumu basit bir misalle biraz daha açmak istiyoruz. Meselâ, muhtaç kişi ya da kuruluşlara yardımda bulunma bir “hayır” ifade eder. Yardım konusu bir cami yapımı içinse, sadece bir tuğla satın alacak kadar maddî destekte bulunanla, en büyük yardımı yapan kişi arasında “yardımda bulunmuş olma” duygusu ya da manevî yönden rahatlama hisleri açısından pek büyük bir fark görülmez. İşte hayırda yarışmanın bu özelliği diğer yarışma çeşitlerinde görülmez. Bunun nedenini hemen herkes fark edebilir.(124 Bkz. Kehf, 18/57.)
Bir spor yarışmasında birincilerin sevinçten, kazanamayanların da üzüntüden ağladıkları çoğu kez müşahede edilen vakalardandır. Söz konusu âyet-i kerîme ile ilgili Kurtubi’den şu nakilleri yapmakta fayda mülahaza ediyoruz: “Nehhas’a göre “nefsine zulmeden”den maksat inançsız kişidir. İbni Abbas da bu âyet-i kerîmeye göre kurtulan iki kısım insandır diyor. O zaman cümlenin Arapça takdiri şöyle olmaktadır: “Kullarımızdan bir kısmı yani kâfir olanlar nefislerine zulmedenlerdir.” Hasan’a göre ise, bir sonraki âyette “cennete girerler” cümlesinde bulunan zamir, muktesit ve sabık bi’l-hayrât için geçerli olup, zâlim kişi bu zamire dâhil olmamaktadır. İkrime, Katade, Dahhak ve Ferrâ’dan gelen bir görüşte ise muktesid, asi mümin; sabık ise mutlak manada müttaki kişidir.
Bu âyet-i kerîme Vâkıa sûresindeki şu âyet-i kerîmelere benzemektedir. “ Ve sizler üç sınıf olduğunuz zaman; sağın adamları, ne uğurlulardır onlar! Solun adamları, ne uğursuzlardır onlar! Ve o sabıklar, (inançta ve amelde duraksamadan) ileri geçenler! ” (Vakıa, 56/7-10) Ayrıca Âyet-i kerîmede “seçtiklerimiz” ibaresi var ki zalim kişinin bu zümreye dâhil olması düşünülemez. Mücahid, nefsine zulmedeni solun adamı, muktesidi sağın adamı, sâbıkı da bütün insanları hayır konusunda geçen kişiler olarak yorumlamaktadır. Bazıları da “cennete girerler” kelimesindeki zamirin, âyet-i kerîmede belirtilen zâlimin kâfir ya da fâsık olmaması şartıyla bütün üç sınıfa şamil olduğunu belirtmektedirler. Bu takdirde mana şöyle olmaktadır: Nefsine karşı zâlim olanlar küçük ve değeri az amelde bulunanlardır. Muktesid ise dünya ve ahirete hakkını verendir. Üsâme b. Zeyd, Hz. Peygamberin bu âyet-i kerîmeleri okuduktan sonra “hepsi de cennettedir” dediğini nakleder.
Ömer b. Hattâb da bu âyet-i kerîmeleri okumuş ve bu âyet-i kerîmeler konusunda Hz. Peygamberin şöyle dediğini nakletmiştir: “Geçenlerimiz geçmiştir. Muktesidimiz kurtulmuştur. Nefsine zulmedenimiz de affolunmuştur.”125 Bu âyet-i kerîme ile ilgili olarak İslâm bilginlerinin görüşleri gökkuşağı renkleri gibi çeşitlidir. Biz bütün bu görüşleri eserinde sıralamış olması açısından yine Kurtubî’den nakletmeyi uygun görüyoruz: “İslâm bilginlerinin zâlim, muktesid ve sâbık hakkındaki görüşleri farklılık arz etmektedir. Âyet-i kerîme her şeyden önce Muhammed (sallallahu aleyhi ve sellem) ümmeti hakkındadır. Sehl b. Abdillah’a göre sâbık âlim; muktesid, müteallim; zâlim ise câhildir. Zünnûn-i Mısrî’ye göre zâlim, Allah’ı sadece dili ile zikreden, muktesid kalbi ile, sâbık da O’nu hiç unutmayandır. Antâkî’ye göre zâlim, sâhib-i ahvâldir. İbn Atâ’ya göre zâlim, Allah’ı dünya için seven, muktesid ukbâ için seven, sâbık da sadece Hakk’ı dileyendir. Ayrıca şöyle de denilmiştir: Zâlim cehennem korkusuyla, muktesid cennet umuduyla, sâbık da sırf rızâsı için Allah’a ibadette bulunandır. Bir başka görüşte ise zâlim, dünyada zühd içerisinde yaşamaya çalışandır.
Çünkü zâhid kişi zühd gayretiyle nefsine zulmetmekte dolayısıyla zâlim olmaktadır. Yine, zâlim belâ anında sızlanan, muktesid belâlara sabreden, sabık da belalardan lezzet alan olarak tarif edilmiştir. Yine, zâlim, Allah’a gaflet içerisinde ve gelenek şeklinde ibadet eden, muktesid ise O’na korku ve ümit içerisinde ibâdet eden, sâbık da O’na mehâbetinden dolayı ibadet edendir. Yine, zâlim, eline mal geçtiğinde infak etmeyip cimrilik eden, muktesid ise kendisine verildiğinde saçan, sabık ise verilmediği halde şükür ve îsarda bulunandır. (125 Kurtubi, a.g.e. , 14/346.)
Yine zâlim, malı ile kendini müstağnî gören, muktesid kendini dinî ile müstağnî gören, sâbık da kendini Rabb’i ile müstağni görendir. Yine zâlim, Kur’ân’ı okuyan ama onunla amel etmeyen; muktesid, Kur’an’ı hem okuyup hem de onunla amel eden; sabık da Kur’an’ı okuyan, onunla amel eden ve bilgilenen kişidir. Sâbık mescide müezzinin ezanından önce giren, muktesid mescide girdiğinde ezan okunan, zâlim ise mescide girdiğinde ezan okunmuş olan kişidir. Bazı ehl-i ilim ise şöyle demişlerdir. Sabık, vakti ve cemaati kaçırmayarak iki fazileti birden elde eden; zalim, namazdan gafil olup da hem cemaatı hem de vakti kaçıran kişidir.
Yine, zalim nefsini seven, muktesid dinini seven, sabık da Rabb’ini sevendir. Aişe radıyallâhu anhâ da diyor ki: Sâbık, hicretten önce Müslüman olan, muktesid hicretten sonra, zalim de ancak kılıç zoruyla Müslüman olandır.”126 İnsanın cehalet vasfı da Kur’ân-ı Kerîm’de birçok yollarla eğitilir. Bunlardan birisi ilmin ve âlimin yüce tutulması, insanların ilme teşvik edilmesidir. Mesela: “ De ki: Hiç bilenlerle bilmeyenler bir olur mu? ” (Zümer, 39/9) “ Rabbim benim ilmimi artır de. ” (Tâhâ, 20/114) ve “ Yaratan Rabbinin adıyla oku. O, insanı bir kan pıhtısından yarattı. Oku ve öğren! İnsana bilmediklerini öğreten ve kalemle yazdıran Rabb’in Ekrem’dir (en cömerttir). ” (Alak, 96/1-5) gibi âyet-i kerimeler ilim ve ona teşvik konusunda Kur’ân-ı Kerîm’de çok açık bir şekilde beyan edilen âyet-i kerîmelerdir. Üstelik Kur’ân-ı Kerîm’de insanı tefekkür, teakkul, tedebbür ve bunlara müteradif manalardaki hasletlere yani ilme ve bilgiye çağıran diğer Kur’ân-ı Kerîm âyetleri -ki bunların sayısı yedi yüzü geçmektedir- konumuza başka bir misal teşkil eder.(126 Kurtubi, a.g.e. , 14/348-349.)
Kur’ân-ı Kerîm’de dikkati çekecek çoğunlukta gelen ve mukayese belirten “se-ve-ye” kökünden kelimelerin bulunduğu âyet-i kerîmeler ilmi azîz, cehli de zelîl göstermekte, insanın cehalet karakterini ilim ve bilgi noktasına kanalize etmeye çalışmaktadır.127 Meselâ “ Bil ki, Allah’tan başka ilah yoktur. ” (Muhammed, 47/19) âyet-i kerîmesi bize ilmin söz ve fiilden daha önce geldiğini ima etmektedir. Çünkü “bilme” fonksiyonu öne alınmıştır. Şükür ise çok yönlü bir ibadettir. İnsanın nankör değil de “şekûr” yani çokca şükreden ve mümin olması bile Allah’ın azabına büyük bir perdedir. Kur’ân-ı Kerîm’de bu husus; “ Şayet inanır ve şükrederseniz Allah size neden azap etsin? ” (Nisâ, 4/147) şeklinde belirtilmektedir.
Şükür ise nimetlerin artmasına sebeptir.128 Şükreden kendi nefsi için şükretmiş olmakta, nankör olan da sadece kendi aleyhine nankörlük etmiş olmaktadır. Çünkü Allah (celle celâluhû), şükredenin şükrüyle, nankörün de küfrüyle ziyadeleşmemekte ya da noksanlaşmamaktadır. O, Kur’ân ifadesiyle “Ğaniy” ve “Hamid”dir.129 İbrahim peygamber nimetlere karşı çokça şükreden bir kul olduğundan dolayıdır ki Allah tarafından elçilik vazifesi verilmiş, doğru yola iletilmiştir.130 Kur’ân, insanın içine düşmüş olduğu zor durum ve sıkıntılardan dolayı ümitsizliğe düşmesini hoş görmemiş, insandaki bu menfî karakter öğesini “ümitli olma” yönüne kanalize ederek eğitmeyi hedeflemiştir. Mesela Yakup peygamber, oğullarına şöyle bir öğretide bulunuyordu: “ Ey oğullarım! Allah’ın rahmetinden ümit kesmeyin; zira inançsız toplumdan başkası Allah’ın rahmetinden ümit kesmez. ” (Yusuf, 12/87)(127 Bu konudaki âyet-i kerîmeler için bkz.: Secde, 32/18; Maide, 5/100; En’âm, 6/50; Rad, 13/16; Nahl, 16/76; Fatır, 35/19; Zümer, 39/9; Ğâfir, 40/58. 128 Bkz. İbrahim, 14/7. 129 Bkz. Lokman, 31/12. 130 Bkz. Nahl, 16/121.)
Melekler İbrahim peygambere bir çocuğu olacağını müjdeledikleri zaman o buna şaşırmış ve “bana ihtiyarlık dokunmuşken mi beni müjdelediniz” demiş, melekler de; “Sana gerçeği müjdeledik ümit kesenlerden olma!” demişlerdi. İbrahim peygamber de karşılık olarak; “ Sapıklardan başka kim Rabb’inin rahmetinden ümit keser. ” (Hicr, 15/53-55) demişti. Demek ki bırakınız en zor anları, vukuu bize imkânsız gibi görünen anlarda dahi ümitli olma ve ye’se düşmeme zorundayız. Buna karşılık verilen nimetler karşısında böbürlenmeme de önemli bir özelliktir. Kur’ân, böbürlenip şımaranların sonunun genelde helâket olduğunu bildirmekte, üstelik Allah’ın, kurumlu ve böbürlenen insanları sevmediği bazı âyet-i kerîmelerde belirtilmektedir.131
Karun’a büyük bir zenginlik verilmişti. O, bu zenginliğine bakıp böbürlenince kavmi ona: “ Şımarma, Allah şımaranları sevmez. ” (Kasas, 28/76) demişti. Ancak o, süsüne ve debdebesine bakıp mağrur oldu. Bazıları da onun ihtişamına bakıp yerinde olmayı arzu etmişlerdir. Allah, onu da evini de yere batırınca dün onun yerinde olmayı isteyenler “ demek inançsızlar gerçekten iflah olmazlar. ” (Kasas, 28/82) demeğe başladılar. Kur’ân, ahiret yurdunun, yeryüzünde böbürlenmeyenlere verileceğini belirtiyor.132 Öyleyse Allah’ın rahmetinden ümit kesmemek ne derece önemliyse, verilen nimetler karşısında da aşırı bir şekilde ve asıl vereni unutacak bir tarzda böbürlenip şımarmamak da o derece önem arz etmektedir. Kişi, her hadisede vasatı tercih etmeli, ifrat ve tefritten uzak yaşamalıdır. İnsandaki acelecilik vasfı da sabırla eğitilir.(131 Bu âyet-i kerîmeler için bkz.: Nisa, 4/36; Lokman, 31/18; Hadid, 57/23. 132 Bkz. Kasas, 28/83)
Kur’ân Hz. Peygambere ve Müslümanlara sabrı tavsiye etmiştir. “ O halde sen de, peygamberlerden azim ve irade sahiplerinin sabrettikleri gibi sabret, onlar için acele etme. ” (Rad, 13/24; Müminun, 23/111) âyet-i kerîmesi, aceleciliğin velev dinî duygu ve düşünceyle meydana gelmiş olmasını dahi hoş görmüyor. İnsanlara hakikatleri anlatma, duyurma gibi çok temiz, masum hareketlerde acele edilmesi güzel karşılanmıyorsa dünyevî herhangi bir konuda da aceleden kararlar vermek hiç hoş olmasa gerektir. Öyleyse sabır önemli bir vasıftır. Kur’ân-ı Kerîm’de sabredenler övülmüş, Allah sabredenlerle beraber olduğunu birçok âyette dile getirmiştir. Zaten insanlar ahiret mükâfatına da ancak sabır sayesinde ulaşabileceklerdir.133 Bu nedenle Kur’ân dünyayı “el-âcile” olarak adlandırır134 ve bu dünyayı isteyenlere, Kendisinin dilediği kişilerle sınırlı olmak üzere vereceğini beyan eder. Sabır, Kur’ân-ı Kerîm’de genelde salih amel, Allah’ın rızasını umma, namaz ve tevekkül gibi kavramlarla beraber kullanılmaktadır. Bu da bize sabrın aslında bizatihi zor ve güç olduğunu, dolayısıyla salih amel, tevekkül, namaz vb. manevî dinamiklere muhtaç olduğunu hissettirmektedir. Çünkü başa gelen herhangi bir darlık, sıkıntı, musibet vb. şeylerden ötürü insan acele ile reaksiyonlarda bulunur. İşte sabır, insana bir başka bir felaketi getirmesi muhtemel bulunan aceleciliğe karşı alınmış bir önlemdir ve yine Kur’ân-ı Kerîm’in ifadesiyle başa gelen musibetlerden dolayı sabretmek büyük irade isteyen bir fonksiyondur.135 Dolayısıyla daha önce de belirttiğimiz gibi sabır manevî dinamiklere ihtiyaç duyar. Aslında insandaki duygular aşırılığa meyillidir.(133 Bkz. İsra, 17/18. 134 Bkz. Rum, 30/54. 135 Bkz. Lokman, 31/17.)
Bu duygular ister manevî isterse maddî alanda bulunsunlar, vasatı edinmedikçe daima aşırılığa yönelirler. İşte insan, bu negatif uçlardan pozitife yani vasata doğru çekilmediği müddetçe, mesela namaz kılan kendisini çokça namaza verebilme ya maksadıyla gerekirse direğe bağlayacaktır. Oruç tutan kişi de her gün oruç tutmak isteyebilecektir. Bir de aşırılıkların dünyevî olanlarına bakalım. Zengin olmak isteyen daha büyük bir hırsla başkalarının elindekine göz dikecek, başarı hırsı ile dolu olan etrafındaki kişilerin daima zevalini arzu edecek, başkalarına zerre iyilik dokunmasından bile rahatsız olacaktır. Bir örnekle konuyu müşahhas hale getirmek istersek “ümitsizlik” kavramını ele alabiliriz.
Fert, hayattan ya da inançlarından ümidini tam anlamıyla kesme noktasına geldiği anda yaşama mücadelesini de kaybetme noktasına gelmiştir. Yani, ümitsizlik, insanı helâke götüren bir hastalıktır. Kur’ân ise hangi safhada olursa olsun ümitsizliği yermekte ve insanları ümitli olmaya davet etmektedir. İşte bu çağrı, aşırı noktada bulunan ümitsizliği vasata doğru çekmekte, korku-ümit arası bir tutumu tavsiye etmekte, dolayısıyla insanı hayata döndürmektedir. Bu vasata çağrı, insan karakterleri itibarı ile böyle olduğu gibi, kişilerin manevî psikolojik dünyasında da kendisini hayat veren nefesi ile hissettirmektedir. Kur’ân, bütün bu duyguları ve burada yer almamış olan diğerlerini hep bir seviyede tutmaya çalışır. Böyle bir dengeleme hedeflenmeseydi Müslüman şahsiyetler dahi inançsız fertler gibi düşünce ve aksiyonda icabında büyük kitleleri dahi peşinden sürükleyebileceği yanlış ideoloji ve saplantılara maruz kalabileceklerdi.
Bu yazı, Kur’an’da Karakter Eğitimi adlı (Işık Akademi Yayınları, 2009)kitaptan alınmıştır.
