İrfana Yolculuk
Milletlerle dostane ilişkiler başlığı altında, uluslararası ilişki çeşitlerinin en önemlisi olan barışa dayalı ilişki çeşitlerini inceleyeceğiz. Bunlar, uluslararası barış, antlaşma yapmak ve yapılan antlaşmalara uymak, eman/iltica, kültürel ilişkiler, ticarî ilişkiler ve inanmayanlarla dostluktur.
- Uluslararası Barış: Uluslararası ilişkiler öğretisinde barış ilk sırayı almaktadır. Nitekim, uluslararasında her türlü savaşın ortadan kalkması ve evrensel bir barışın tesis edilmesiyle insanlığın ilerleme sağlayacağını ileri süren XIX. yüzyıl sonlarının düşüncelerinden biri de “barış düşüncesi”dir.[16] Barış düşüncesi, bütün din, kültür ve medeniyetlerde olumlu değer taşıyan ve toplumların ulaşmayı sürekli arzuladıkları yüce ve ideal amaçların en başında yer almaktadır.
Bu kavram, Kur’ân’da “silm/selm/selem” ve “sulh/salah/ıslah” terimleriyle ifade edilmektedir. Bu kavramlarla, gerek fert ve gerekse toplumların -farklılıklarına rağmen- huzur ve güven içinde yaşamaları hedeflenmektedir: “Ey inananlar! Hep birden barışa girin, Şeytan’a ayak uydurmayın. O size apaçık düşmandır”.[17]
Gerek Kur’ân ve gerekse tüm ilâhî kitaplar, insan hayatını mukaddes tanır. Dini, düşüncesi, kimliği ve kişiliği ne olursa olsun bir insanı öldürmeyi bütün insanları öldürme gibi telakki eder. Bir insanın hayata dönüşüne vesile olmayı da bütün insanlığı hayata döndürme olarak algılar.[18]
Kur’ân, barışı ulusal ve uluslararası barış olmak üzere iki kategoride ele alır. Müslümanlar arasındaki barışa ilişkin olarak Kur’ân, Müslümanların kendi içlerinde çekişme ve ihtilafa düşmemelerini ister.[19]
İnsanlar arasında barışın sağlanması Kur’ân’ın temel hedeflerindendir. Kur’ân, bütün insanlara hep barış içerisinde yaşamalarını emreder. Bu düşüncenin sonucu olarak şayet gayri müslim toplumlar Müslüman topluluklarla barış yapmak isterlerse Müslümanların da barış yapmalarının gereği vurgulanmaktadır: “Eğer onlar barışa yanaşırlarsa, sen de yanaş ve Allah’a güven. Doğrusu, O İşiten ve Bilen’dir. Eğer seni aldatmak isterlerse, Allah sana yeter. Seni ve inananları, yardım ederek destekleyen O’dur.”[20] Bu âyette diğer topluluklar barış yapmak istedikleri takdirde Müslümanların da barış yapmaları emredilmektedir. Müslümanlara barışı emreden bu âyetin, Tövbe sûresinin 5, 29 ve 36. âyetleriyle neshedildiğine ilişkin tefsirlerde çeşitli rivayetler yer almaktadır.[21] Bazı müfessirler, bu ve benzeri âyetlerle Kur’ân’ın birçok âyetini, hatta anılan âyetten sonra inmiş olan âyetleri dahi neshetme çabası içine girmişlerdir. Taberî (ö. 310/923), bu âyetin neshedildiğine, ne Kur’ân’da, ne Sünnet’te ve ne de aklî bir delil bulunduğunu söylemektedir.[22] İbn Kesir (ö. 774/1373) de Hz. Peygamber’in Hudeybiye’de Mekkeli müşriklerle barış yaptığını, bu âyetle Tövbe sûresindeki yukarıda anılan âyet(ler) arasında bir çelişki bulunmadığını dolayısıyla neshin olmadığını söylemektedir.[23] Çünkü Tövbe sûresindeki âyetler, saldıranlara karşı savaşmayı emrediyor, buradaki âyet ise barış isteyenlerle barış yapılmasını istiyor.
Allah’ın Kur’ân’da Müslümanlara yapmalarını emrettiği barış, izzetli bir barıştır. Yani Müslümanların hakları korunmalı, çıkarları gözetilmelidir. Yoksa zillet içinde barış istemek, Müslümana yakışmayan bir davranıştır: “Gevşeklik gösterip de barış istemeye mecbur kalmayın…”.[24] Bu âyetten maksat, yukarıda da görüldüğü üzere, barışı reddetmek değil, gevşeklik gösterip de zillet ile barışa istekli olmamaktır. Bir başka ifadeyle, Müslümanların zayıf, düşmanlarının kuvvetli olduğu düşüncesini veren bir barışa taraftar olmanın doğru olmayacağı fikridir. Müslümanlar her şeyden önce güçlerini ispat etmelidirler.[25] Ancak ondan sonra barış görüşmeleri yapmalarında bir sakınca yoktur.
Sonuç olarak, Kur’ân’ın ana hedeflerinden biri insanlar arasında barışın sağlanmasıdır. Kur’ân, insanlara sürekli barış içinde yaşamalarını emretmektedir. Müslümanlara düşman olmayan, onlarla savaşmayan, dinlerine saygılı olan, onların temel hak ve özgürlüklerine saldırmayan kimselerle barış içinde yaşamalarını öğütlemektedir.
- Antlaşma Yapmak ve Yapılan Antlaşmalara Uymak: Uluslararası ilişkilerde dostâne ilişkilerin en önemlilerinden biri de antlaşma imzalamaktır. İlişkilerin aslının barış olduğunu vurgulayan Kur’ân,[26] yapılan antlaşmalara sadık kalınmasını ısrarla ister. Antlaşma yapılan uluslar arasında hiçbir ayırım yapmaz. Ancak antlaşma sorumluluklarının daima karşılıklı olduğu unutulmamalıdır. Karşı taraf sadık kaldığı sürece, Müslümanlar da antlaşmaya riayet etmek zorundadırlar. Karşı taraf ihanet edip antlaşmayı bozarsa, aynı şekilde Müslümanların da antlaşmayı bozma hakkı vardır.[27]
Kur’ân’da uluslararası ilişkilerin barış içinde devamını temin açısından uyulması gereken en önemli ilkelerden birisi de, “ahde vefa” yani, verilen sözün mutlaka yerine getirilmesi ilkesidir. Devletin bizzat kendi iradesiyle taahhüt ettiği uluslararası sorumlulukları yerine getirmemesi halinde, bir arada karşılıklı anlayış, işbirliği ve yardımlaşma içinde yaşamanın gerektireceği esaslara uyması da beklenemez. Millet ve devletlerin birbirlerine güvenleri sarsılınca, barış içinde yaşamak sözde kalır. Kur’ân, yukarıda temas edilen ilkeler yanında, verilen söz ve taahhüt edilen görevlerin yerine getirilmesinde azami duyarlılığı istemektedir.
Aslında, Kur’ân, ahde vefayı bütün hayatın esası kabul eder: “Ey iman edenler, (yaptığınız) akitleri yerine getirin…”.[28] Çeşitli rivâyet ve yorumlar âyette zikredilen “akitler”in insanın Allah ile, diğer insanlar ve toplumlarla olan her çeşit söz, ahit ve anlaşma gibi karşılıklı taahhüdü gerektiren her davranışı içerdiğini belirtmektedir.[29] Âyet, insanın bizzat kendisiyle, diğer insanlarla ve düşmanla olan ilişkilerinde uyulması gereken bir ilkeyi sunmaktadır. Ahde vefa ilkesi, herhangi bir fert, toplum ve devletin geçici çıkarları için asla ihlal edilemez. İnsanın faydalı zannettiği şeye aykırı bile görünse, her durumda ahde vefa göstermek maslahatın bizzat kendisidir.[30]
Verilen her söz ve taahhüt sorumluluk gerektirmektedir. Ahde vefa göstermeyenlerin Kur’ân’da Allah’a karşı sorumlu olacakları ifade edilmektedir: “…Ahdi de yerine getirin, çünkü ahidden sorulacaktır”.[31] “Sözleştiğiniz zaman Allah’ın ahdini yerine getirin. Yeminleri, pekiştirdikten sonra bozmayın, çünkü Allah’ı kendinize kefil göstermişsinizdir. Allah yaptıklarınızı bilmektedir”.[32] Ayetten anlaşıldığına göre, verilen söz ve yapılan anlaşmalara riâyet hususunda Allah kefil tutulmuş olduğundan, anlaşmanın gereğini yerine getirmemek Allah’a karşı işlenmiş büyük bir suçtur.
Zikredilen âyetlerden de anlaşıldığı üzere Kur’ân, sözde durmayı ve antlaşmalara uymayı imanın bir gereği saymıştır. Bu sebeple Kur’ân, aldatma ve art niyetlerle anlaşmalar yapmayı ve yapılan anlaşmaları menfaat beklentisi ile vefasızlık gösterip ihlal etmeyi kesinlikle yasaklamıştır. Günümüzde yapılan anlaşmaların zaman zaman ihlaline dayanak olarak gösterilen “devletin menfaati”, anlaşmalara riâyetsizlik hususunda meşru bir neden sayılamaz. Bir devlet veya devletler topluluğu ile yapılan anlaşmayı, menfaat sağlamak veya büyük ve güçlü devletlerin yanında yer almak düşünceleriyle ihlal etmek, anlaşmaları aldatma ve ihanete vesile yapmak kesinlikle yasaklanmıştır. Nitekim Kur’ân’da bu tür davranışların örneği şu âyette dile getirilir: “Bir milletin diğer bir milletten daha çok olmasından dolayı, ipliğini iyice eğirip katladıktan sonra örgüsünü bozan kadın gibi, yeminlerinizi, birbirinize karşı dolap çevirmeye alet etmeyin. Allah onunla sizi denemektedir. Aranızda anlaşmazlığa düştüğünüz şeyi kıyamet günü elbette size açıklayacaktır”[33]. Ayetten anlaşılan, antlaşma yapan iki taraf arasındaki güç ilişkisi ne olursa olsun, temel ilke, verilen sözün yerine getirilmesidir. Kendinden güçlü olana verilen sözü yerine getirip, zayıf olana verilen sözü yerine getirmemek, ahlaksızca bir tutumdur.
Mevcut anlaşmayı bozanlara, ahde vefa göstermeyenlere yapılacak muamelenin ne olduğunu Allah Teâlâ, Hz. Peygamber’e şöyle bildirmektedir: “Sen kendileriyle anlaşma yaptığın halde onlar, hiç çekinmeden, her defa anlaşmalarını bozarlar. Savaşta onları yakalarsan, onlar (a vereceğin ceza) ile arkalarında (ahdi bozacak) kimseleri de dağıt ki ibret alsınlar”[34]. Âyette işaret edilen anlaşma ya da sözleşmeler Müslüman toplumla gayri müslim gruplar arasındaki anlaşmalardır. Bununla birlikte, karşı tarafın davranışlarından ve bir kısım emarelerden anlaşmayı bozacağı anlaşılırsa, mukabil aldatma ve hıyanete başvurmadan anlaşma açıkça bozulabilir: “Bir kavmin, (anlaşmaya) ihanet etmesinden korkarsan, sen de (onlarla yaptığın anlaşmayı) aynı şekilde onlara at; çünkü Allah, hainleri sevmez”.[35] Âyette “ihanet etmesinden korkarsan” ifadesi, sadece zanna dayanan belirtiler değil, açık ve nesnel deliller olmalıdır.[36] “Onlara misilleme olarak sen de anlaşmayı geçersiz say” ifadesini Taberî şöyle açıklamaktadır: “Onlarla savaşa girmeden önce, ihanetlerini ortaya koyan açık delillere dayanarak onlarla senin aranda mevcut anlaşmayı geçersiz saydığını kendilerine duyur ki, hem sen hem de onlar kendileriyle savaş hali içinde olduğunuzu bilesiniz”.[37] Âyetin son cümlesi olan “Allah hainleri sevmez.” ibaresi, hem Müslümanlar hem de diğerleri için bir ikaz niteliğindedir.[38]
Kur’ân, müslüman topluluklarla diğerleri arasında siyasî ilişkileri tanzim hususunda anlaşmaları meşru ve genel bir esas olarak telakki etmiştir. Anlaşmalar Hukukunun en temel kurallarından olan “Pacta Sunt Servanda” (Ahde Vefa) ilkesi, Kur’ân’da birçok yerde zikredilmektedir. Kur’ân, düşmanlara karşı bile ahde vefa hususunda kesin ve açık hükümler koyup, tarih boyunca müslümanlar da bunu uygularken; papazlar “kâfirlere” (yani müslümanlara) verilen sözün asla muteber olmadığını İncil adına hıristiyan hükümdârlara telkin etmişlerdir. Hıristiyanlar tarafından müslümanlara verilen sözün bir değerinin olmadığına ilişkin bu prensip nesilden nesile intikal ederek sürüp gelmiştir.[39] Yapılan yemini bozmayı özellikle uluslararası hukukta bir ilke sayan bu anlayışı ve nazariyeyi o zamanın hıristiyanları, yalnız müslümanlara değil, bizzat kendi aralarında da uygulamışlardır.[40]
Birçok Batılı müellif, devletler hukukunun temelini “Pacta Sunt Servanda” yani ahde vefa ilkesiyle, “Bona Fide” yani anlaşmaların iyi niyetle uygulanması ilkesine dayandırmaktadır.[41] Kur’ân ise, görüldüğü üzere, uluslararası ilişkilerde, düşman bile olsa insanlar arasında ayırım yapmadan hem adaletin tatbikini hem de ahde vefayı iki temel ilke olarak kabul edip, uluslararası ilişkileri sağlam esaslara oturtmuştur.[42]
Yapılan anlaşmalarla ilgili olarak, uluslararası ilişkilerin sağlıklı bir biçimde gerçekleşmesi için, verilen sözde durmak yani ahde vefa göstermek son derece mühim bir hadisedir. Ahde vefanın Müslümanların karakteristik özelliklerinden olduğunun altını çizen Kur’ân-ı Kerîm[43], gerek insanlar arası ilişkilerde ve gerekse uluslararası ilişkilerde ahde vefaya ayrı bir önem vermektedir. Öyle ki insanın “yapmayacağı şeyi yaparım deyip de yapmaması”, yani sözünde durmaması Allah’ı öfkelendiren nahoş bir durumdur.[44] Bir başka ifadeyle söyleyecek olursak, Kur’ân-ı Kerîm, ahde vefayı, insanın bireysel ve toplumsal hayatının önemli ve uyulması zorunlu unsurlardan biri olarak telakki etmektedir. Ahdine sadık kalmayan insanları da, fasıklıkla, zalimlikle ve bozgunculukla nitelendirmektedir. Ahde vefa göstermek, hem insan-Allah ilişkilerinin hem de insanlar arası ilişkilerin temel unsurlarındandır.[45]
Kur’ân’da büyük bir ahlâkî fazilet olan ahde vefaya ilişkin âyetlerde, kendileriyle yapılmış anlaşmaların hükümlerine riâyet ettikleri müddetçe, gayri müslimlere dahi verilen söz doğrultusunda uygulamada bulunulması emredilmektedir[46].
Kur’ân-ı Kerîm, aldatma, hile ve kötü niyetler taşıyan antlaşmalar yapmayı ve yapılan antlaşmaları menfaat endişesiyle bozmayı kesinlikle yasaklamıştır.[47]
Müslümanlar, tarih boyunca düşmanlarına karşı bile asla vefasızlık yapmamışlar ve attıkları imzaların, verdikleri sözlerin daima arkasında durmuşlardır. Fakat karşı taraftan aynı sadakat ve samimiyet görülmemiş, aksine entrika ve ihanetlerine maruz kalınmıştır. Allah, onların hareketlerini şöyle belirtmektedir: “Bir mümin hakkında ne ahit tanırlar ne de anlaşma. Çünkü onlar saldırganların kendileridir”.[48] Onların bu tutumuna karşı Müslümanın uyması gereken Kur’ânî ilke şudur: “Onlar size karşı dürüst davrandığı sürece siz de onlara dürüst davranın. Çünkü Allah (ahdi bozmaktan) sakınanları sever”.[49]
Kur’ân-ı Kerîm’e göre, ahid konusunda, uluslararası ilişkilerde takip edilmesi gereken yöntem, muhataplara göre üçe ayrılır: Müslümanlar, sözleşmeliler ve antlaşma yapılmayanlar. Müslümanların aralarında ırk, renk ve coğrafya farkı gözetilmeden tam bir kardeşlik ve dostluk hakim olmalıdır. Sözleşmelilerle olan ilişkiler, sözleşmedeki şartlara uygun olarak cereyan etmelidir. Antlaşma yapılmayanlara karşı izlenecek tutum ise, karşı taraftan düşmanca bir tutum görülmedikçe dostluk üzere cereyan etmelidir. Hiçbir sebep yokken onlara karşı saldırıda bulunmak, Kur’ân’ın ilkelerine uymayacağı için ahlaki değildir. Verdiği sözü yerine getirmek, müslümanın şahsen görevi olduğu gibi, uluslararası ilişkilerde de sözleşmelere riâyet etmek bir devletin devlet olabilme şartının gereğidir.
Kur’ân-ı Kerîm, gayri müslimlerin uluslararası ilişkilerdeki özelliklerinden birinin de, müslümanlarla yaptıkları anlaşmaları her defasında bozmaları olduğuna işaret etmektedir: “Allah katında yürüyen canlıların en şerlisi kâfirlerdir; artık onlar inanmazlar. Sen kendileriyle anlaşma yaptığın halde onlar, hiç çekinmeden her defa anlaşmalarını bozarlar. Savaşta onları yakalarsan, onlara vereceğin ceza ile arkalarında bulunan kimseleri de dağıt ki ibret alsınlar”.[50]
Sonuç olarak, ahde vefa ilkesi, İslâm’da din kardeşliğinin gerektirdiği yardımlaşma hakkı ve Müslümanlara bu konuda yüklenen sorumluluktan ağır basmaktadır. Çünkü, İslâm’a girip de henüz hicret etmeyen Müslümanların düşmana karşı yardım istemesi durumunda, onlara yardım edilmesi yerine getirilmesi mutlak gerekli bir görev olup, bu yardım Müslümanlarla anlaşmaları bulunan bir topluluğa karşı söz konusu ise, mevcut anlaşmanın ihlal edilmemesi ve ahde vefa gösterilmesi gerekmektedir.[51]
Kısacası, verilen sözde durmak, Allah’ın kesin emridir. Fakat karşı tarafın yapılan anlaşmayı bozduğu nesnel olarak fark edilince Müslümanların da gafil avlanmamaları için anlaşmayı bozup tedbir almaları gerekmektedir. Bu âyetler, Kur’ân’ın uluslararası ilişkilerde temel belirleyici ilkelerindendir. İnşa edilen barışı ilk bozanlar müslümanlar ol(a)mazlar. Fakat anlaşmayı bozanlara misliyle cevap verilir. Yani, Kur’ân, ahdini korumak için sulh masasına oturur. Karşı tarafın ihanet edeceğinden korkarsa, mevcut anlaşmayı bozduğunu açıkça ilan eder. Asla ihanet etmez, hile yapmaz, aldatma yolunu seçmez. Karşı tarafa, antlaşma şartlarını feshettiğini açıkça bildirir. Kur’ân-ı Kerîm bu ilkesiyle, mevcut anlaşmaya güvenerek emniyet içinde yaşayan toplumlara zalimce ve adi baskınlar düzenlemez.
- Eman/İltica Müessesesi: “Emin olmak, güvenmek” anlamındaki Arapça emn kökünden türemiş bir isim olan emân “güven, güvence, güvenlik” manasına gelir. Türkçe’de “sığınmacı almak/iltica” olarak kullanılan bu kavram, Kur’ân’da aynı anlama gelen “civar” sözcüğü ile ifade edilmektedir. Bu kelime, tarihi bir terim olarak Cahiliye devrinde ve İslam’ın ilk dönemlerinde son derece yaygın olan eman ve himaye müessesesini ifade etmektedir.
Eman uygulamasının Arap toplumunda İslam öncesi döneme uzanan köklü bir geçmişi vardır. Kabile hekimiyet ve sorumluluğunun ön planda olduğu devirlerde eman, hem kabileler arası savaşlarda belli şahıs ve gruplara teslim olmaları halinde mal ve canları için güvence vererek gereksiz yere kan dökülmesini önleyici ve barışı kolaylaştırıcı, hem de topluluklar arası ticarî ve sosyal ilişkilerin artması için kabile veya şehir devletinin hakimiyet alanı dahilinde yabancıların güven içinde dolaşmasını sağlayıcı bir fonksiyon üstlenmiştir.[52]
Kur’ân, cahiliyye döneminin bu güzel uygulamasını aynen benimsemiş, Müslümanların da bu kurumu devam ettirmesini emretmiştir. Şu âyet, uluslararası ilişkilerde bu olgunun meşruiyetinin açık delillerindendir: “(Ey Muhammed!) Eğer ortak koşanlardan biri sana sığınmak isterse onu sığınmana al ki, Allah’ın sözünü dinlesin. Sonra onu güvende olacağı yere ulaştır. Çünkü onlar bilmeyen bir topluluktur.”[53] Bu ifade, bu durumda olan bir kişinin Kur’ân mesajını benimseyip benimsememekte hür olduğuna işaret eder gibidir. Bu da “Dinde zorlama yoktur”[54] ilkesini teyit etmektedir.
Bu âyetten anlaşıldığına göre, İslam’ın ve Müslümanların lehine olduğu müddetçe çeşitli sebeplerle bir müşrik bir müslümanın himayesine girebileceği gibi, bir müslüman da bir müşrikin himayesine girebilir.
Hz. Peygamber’in uygulamaları da bu mahiyettedir. Örneğin onun Taif dönüşü müşriklerin ileri gelenlerinden ve akrabalarından olan Mut’im b. Adî’nin himayesinde Mekke’ye girişi, çevre kabilelere İslâm’ı tebliğ ederken onların himayesine sığınma isteği, Bi’rimaûne faciasından önce Âmir b. Sa’saa kabilesi reisi Ebû Berâ’nın kendi kabilesine karşı İslâm davetçilerini koruyacağını taahhüt etmesi tamamıyla İslâm tebliğiyle ilgilidir.[55]
- Kültürel İlişkiler: “Kültür” kavramı, sosyal bilimlerin en kaypak ve anlaşılması en zor kavramlarından biridir. Teknik anlamda kültürün kapsamı oldukça geniştir. Kültürün teknik anlamını sosyal antropologlar XIX. yüzyıldan beri geliştirmektedirler. Buradaki konu, insan topluluklarının kimlik ve özelliklerinin ön plana çıkmasıdır.[56]
Kur’ân’ın, gayri müslimlerle ilişkilerde barışı esas aldığına dair bir kanıt da Müslümanların Ehl-i kitap olan kadınlarla evlenmesine müsaade etmesidir. İnancın oluşturduğu kardeşlik bağı bir tarafa bırakılırsa, sosyal ilişkiler bağlamında karı koca arasındaki sevgi ve yakınlıktan daha güçlü bir bağ düşünülemez. Bu ilişki yalnız bir fertle sınırlı kalmamakta, kadının anne ve babası, kardeşleri ve diğer akrabalarıyla Müslüman koca ve çocukları arasında da bir akrabalık bağı oluşmaktadır. Bu da inanç farklılığına rağmen İslam’ın aynı dinden olanlara tanıdığı hoşgörünün, karşılıklı iyi ilişkiler kurulmasına olan arzusunun bir tezahürü olarak görülmektedir.
Kur’ân-ı Kerim’de Müslümanların, Ehl-i kitapla kültürel ilişki içinde olmalarını adeta teşvik eden en çarpıcı âyetlerden biri şöyledir: “Bugün size, temiz olanlar helal kılındı. Kitap verilenlerin yemeği size helal, sizin yemeğiniz de onlara helaldir. İnananlardan iffetli hür kadınlar ve sizden önce Kitap verilenlerden iffetli hür kadınlar -zina etmeksizin ve gizli dost tutmaksızın- mehirlerini verdiğiniz takdirde size helaldir. Kim inanmayı reddederse, şüphesiz işleri boşa gider. O, ahirette de kaybedenlerden biri olacaktır.”[57]
Bu âyette Müslümanlarla Ehl-i kitap arasında iki kültürel ilişkiye yer verilmektedir. Birincisi, Ehl-i kitabın yiyeceklerinin ve kestikleri hayvanların yenmesi; ikincisi ise gayri müslim kadınlarla evlenmenin caiz oluşudur. Aslında âyette, bize göre vurgulanan bir başka husus da, Allah’ın Müslümanlarla Ehl-i kitabı kaynaştırarak aralarında sevgi ve yardımlaşma gibi uluslararası ortaklık atmosferine girdirmesidir. Ehl-i kitabın yemeğini Müslümanlara, Müslümanların yemeğini de onlara helal kılmaktadır. Onların birbirlerini ziyaret etmelerine, beraber yiyip içmelerine izin vermektedir. Yine aynı şekilde, Ehl-i kitabın, hür, namuslu ve temiz kadınlarını da Müslümanlara temiz ve helal kılmaktadır. Hatta onları hür ve iffetli Müslüman kadınlarla beraber zikretmektedir.[58]
Kısacası, Yüce Allah bu âyette Müslümanlarla Ehl-i kitabı sevgi ve hoşgörü havası ile yoğurmaktadır. Müslümanlarla, diğer semavî dinlerin mensupları arasında bir ayrılığın olmadığının altını çizmektedir.
Müslümanların Ehl-i kitapla diyalog içinde olmalarını da bu kültürel ilişki çerçevesinde değerlendirebiliriz: “De ki: ‘Ey Kitap Ehli, bizimle aranızda ortak bir kelimeye gelin: Allah’tan başkasına kulluk etmeyelim, O’na hiçbir şeyi ortak koşmayalım ve Allah’ı bırakıp birbirimizi Rabler edinmeyelim…”[59]
Şu âyette de zulmeden Ehl-i kitap ile nasıl ilişki kurulacağı bildirilmektedir: “İçlerinde zulmetmekte olanları hariç olmak üzere Kitap Ehliyle en güzel olan bir tarzın dışında mücadele etmeyin. Ve deyin ki: ‘Bize indirilene de size indirilene de iman ettik; bizim ilahımız da sizin ilahınız da birdir ve biz O’na teslim olmuş olanlarız.”[60] Bu âyetten böyle durumlarda bütün peşin çatışmalara meydan verilmemesi gerektiği sonucunu çıkarabiliriz.
- Ekonomik İlişkiler: Ekonomik ilişkiler, uluslararası ilişkilerin en büyük kısımlarından birini oluşturmaktadır. Bugün ise bu daha da önem kazanmış durumdadır. Uluslararası gücün kullanılmasında ekonomik şartlar bakımından da güçlü olmak büyük önem arzetmektedir.
Sosyal bir ihtiyaç olan ekonominin gerek fertler arası gerekse uluslararası ilişkilerde ne denli önemli olduğu bilinen bir gerçektir. Ekonomi, günlük yaşamın en önemli boyutudur. Tarihin ilk dönemlerinden itibaren hem kabileler arası, hem de devletler arasında ekonomik ilişkiler gündeme gelmiş ve bu alanda antlaşmalar imzalanmıştır. Buna göre, ekonomik ilişkilerin siyasî ilişkilerden önce geldiği söylenebilir. Bunun sebebi, Allah Teâlâ’nın insanların ihtiyacı olan maddeleri bir yerde değil de, yeryüzünün çeşitli coğrafyalarına yaymış olmasıdır. Dolayısıyla alış-veriş, ithalat-ihracat gibi ekonomik etkinlikler kaçınılmaz olmaktadır. Bu da farklı ülkelerde bulunan maddelerden yararlanılmasını, yani ekonomik ilişkileri zorunlu hale getirmektedir. Böylece uluslar arasında ülfet ve ünsiyet meydana gelmektedir.[61]
Kur’ân, ahlaka konu olmasından dolayı ekonomik hayatla ilgili temel ilkeler belirlemiştir.[62] Ancak, Kur’ân, insanlığa evrensel bir iktisadî yapı öngörmez. Aynı şekilde, insanların ekonomik gelişmelerini nasıl sağlayacakları, üretim-tüketim, ithalat-ihracat, arz-talep ilişkilerini nasıl biçimlendirecekleri gibi konular da Kur’ân’ın ilgi alanı dışında kalmaktadır. Onun temel sorunu, bütün toplumsal süreçlerde olduğu gibi, iktisadî yaşamda da adaletin gözetilmesi, sömürünün ortadan kaldırılması, malların haksızca yenilmemesidir. Örneğin faizin yasaklanması ve zekatın emredilmesi, zulüm-adalet ilişkisine bağlı olarak ortaya çıkan gelişmelerdir. Kur’ân’da iktisadî sorunların çözülmesi, bir bilgi problemi olarak insana bırakılmış, ancak bu sorunlar çözüme kavuşturulurken dikkat edilmesi gereken ahlak ilkeleri sürekli olarak tekrar edilmiştir.
Günümüz dünyasının global hale gelmesi sebebiyle uluslararası ilişkiler arenasında iktisadî ilişkiler, daha sıkı bir bağ oluşturmaktadır. Öyle ki, bu ilişkiler ülkeleri birbirine bağımlı hale getirmektedir. Uluslar arasındaki bu bağımlılık önceleri çok uluslu şirketler vasıtasıyla başlamış, daha sonraki dönemlerde de bölgesel ekonomik işbirliği kurumları teşekkül ettirilmiştir. Bu konuda ilk akla gelenler şunlardır: Avrupa Topluluğu (AT),[63] Avrupa Serbest Mübadele Bölgesi (EFTA), Karadeniz’e kıyısı olan ülkelerin ekonomik işbirliği bölgesi kurma girişimi olan (KEİB), ABD ile Kanada’nın tesis ettiği (NAFTA) vs.
Bugünkü tabirle söyleyecek olursak, çok uluslu şirketleşme ya da uluslararası nitelikteki bölgesel ekonomik teşkilatlarda örgütlenme, Kur’ân öncesi Araplarda da görülmektedir. Kureyş Suresi’nde Mekkelilere verilen nimet dolayısıyla vurgulanan iki uluslararası ekonomik seyahat neticesinde sağlanan büyük sermaye birikimi, böyle bir neticeyi de beraberinde getirmiştir. Mekke toplumunun, Kur’ân’ın ifadesiyle “yaz ve kış seyahatleri” ile bölgesel piyasadaki konumu o kadar güçlenmişti ki, neticede sahip oldukları sermaye kendi hudutlarını aşmış, Taif, Hire ve Yemen’den yabancı sermayedarlarla ticarî ortaklıklar kurmuşlardır. Bu durumun, bugünkü karşılığı olarak, büyük sermayeli çok uluslu şirketlere tekabül ettiği söylenebilir.[64]
Kureyş sûresi Mekkelilerin yaz ve kış ticaret kervanlarıyla dışa açıldıklarına ve “Ümmü’l-Kurâ=Metropol” olan Mekke’nin sürekli olarak ekonomi işine hazır olduğuna işaret etmektedir: “Kureyş’i yaz ve kış yolculuklarında esenliğe kavuşturduğu için kendilerini açken doyuran ve korku içindeyken güven veren bu Ka’be’nin Rabb’ine kulluk etsinler.”[65]
Bu sûrede geçen anahtar kavram “ilaf” sözcüğüdür. Bu kelime, karşılıklı iyi ilişkiler anlamındaki “ülfet” kökünden gelmekte olup, ünsiyet, dostluk, iyi geçim, anlaşıp uzlaşma, kaynaşma, dayanışma, yardımlaşma, akit ve müsalaha anlamlarına gelmektedir.[66] Kısaca bu sûre bizlere şu mesajı vermektedir: “Bir ülkenin refah ve kalkınması, öncelikle kendi içindeki barış ve huzura, sonra da komşu ülkelerle olan iyi ilişkilerine bağlıdır. İçeride barışı gerçekleştirememiş, can ve mal güvenliğini sağlayamamış olan bir ülkenin ekonomisi gelişme göstermez, aksine kısa zamanda çökmeye mahkum olur. Bunun gibi gerek siyasî gerek ekonomik alanlarda komşularıyla iyi ilişkiler kuramamış bir ülkenin ekonomisi de sürekli tehdit ve tehlike altında demektir. Böyle bir ekonominin kendinden beklenen gelişmeyi göstermesi mümkün olmaz. Sağlam bir ekonomi, içerde barış ve huzura, dışarıda düzenli ve istikrarlı ilişkilere muhtaçtır”.[67]
Bu seferleri sayesinde Kureyşliler, ekonomik bakımdan kalkındıkları, maharetli tüccar oldukları gibi çeşitli kültür ve medeniyetlerle de karşılaşıyor, onlardan etkileniyordu. Hac mevsiminde kurulan panayırlar/fuarlar, ticaretlerinin canlanmasına vesile olduğu gibi bu mevsimlerde kurulan mahkemeleri, şiir ve konuşma yarışmalarını, Suriye ve Irak gibi çeşitli ülkelerden gelen insanlar bunları izlerdi. Bütün bunlar da Kureyş’in sosyal, ekonomik ve kültürel ilişki içinde olmalarına katkıda bulunurlardı.[68]
- İnanmayanlarla Dostluk: Kur’ân uluslararası ilişkiler bazında karşılıklı iyi ilişkileri esas almaktadır. Dinî, etnik, ve kültürel farklılıklara açık bir toplum yapısı öngörmektedir. Müslümanlara karşı düşmanca davranışlar içinde bulunmadıkça diğer topluluklarla ilişkilerde barışın, dostluğun esas olduğuna işaret edilmiştir.
İnsanlarla dostluk kurma Kur’an’da “veli” sözcüğü ve türevleriyle ifade edilmektedir. Genel olarak, Kur’ân, Müslümanlardan, Müslümanları bırakıp da, Allah düşmanlarını, inanmayanları, münafıkları, Müslümanlarla dinleri uğrunda savaşanları ve onları yurtlarından çıkaranları, zalimleri, hicret etmeyen Müslümanları, Allah’ın gazabını hak edenleri ve genel olarak Ehl-i kitabı dost edinmemelerini istemektedir.[69] Bu tür âyetlerden biri şöyledir: “İnananlar, inananları bırakıp inkarcıları dost edinmesinler! Böyle yapanın Allah katında bir değeri yoktur. Ancak inkarcılardan korunmak için tedbir almanız bunun dışındadır. Allah, sizi kendisiyle uyarır; dönüş Allah’adır.”[70] Ayette yasaklanan dostluk, inkarcılara karşı gönülden bağlanma ve inananları bırakıp onlara ilgi ve sevgi gösterme manasındaki dostluktur. Buna karşılık Müslüman bir topluluğun, inkarcı toplumla barış imzalaması ve Müslümanlarla savaşmayan inkarcılarla ittifak oluşturmaları olağan bir durumdur. Nitekim Allah, inananları, kendileriyle din uğrunda savaşmayan ve kendilerini yurtlarından çıkarmayan kimselere karşı iyilik etmekten ve onlara karşı adil davranmaktan alıkoymaz.[71]
İnsanlar arasında herhangi bir ayırım yapmadan akrabalık ilişkilerini kesmeyi yasaklayan Kur’ân,[72] Allah’a ortak koşmaya zorlamaları halinde gayri müslim anne ve babaya itaat etmemeyi isterken yine de onlarla iyi geçinmeyi emretmektedir.[73] Hz. Ebû Bekir’in kızı Esmâ, müşrik olan annesi yanına geldiğinde onunla görüşüp görüşemeyeceğini sorduğunda Hz. Peygamber annesiyle görüşebileceğini söylemiştir.[74]
Mümtehine sûresinin ilk âyetlerinde Müslümanlara gayri müslim akrabalarıyla ilişkilerini kesmeleri için telkinde bulunmuştur. Ancak Allah Teâlâ aynı sûrenin 7. âyetinde ise Müslümanlarla gayri müslim akrabaları arasındaki düşmanlığın sevgiye dönüşeceğini müjdelemektedir. Bu müjde Mekke’nin fethiyle gerçekleşmiştir: “Belki Allah, sizlerle onlardan kendilerine karşı düşmanlık beslemekte olduklarınız arasında bir sevgi bağı kılar. Allah güç yetirendir. Allah bağışlayandır, esirgeyendir.”
Bu âyette Müslümanlarla diğer insanlar arasındaki münasebetlerde ve uluslararası ilişkilerdeki şu temel ilke yerleştirilmektedir: İnsanlarla ilişkiyi kesmenin ve husumetin, düşmanlığa bağlı bulunduğudur. Ama bu durum ortadan kalkacak olursa iyiliğe layık olana iyilik yapılacağı her türlü ilişkide adaletli davranılacağı ifade edilmektedir.
Zülfikar Durmuş, Yrd. Doç. Dr., İnönü Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Öğretim Üyesi.
[16] Bkz: Doğan, Mehmet, “Barış Düşüncesi”, Sosyal Bilimler Ansiklopedisi, İstanbul 1990, I, 154. [17] 2. Bakara 208. Ayrıca bkz: 4. Nisâ 94; 8. Enfal 61; 49. Hucurât 9-10 vb. [18] 5. Mâide 32. Ayrıca bkz: 6. En’âm 151. [19] 2. Bakara 208; 8. Enfâl 1; 49. Hucurât 9-10 vb. [20] 8. Enfâl 61-62. [21] Bkz: Taberî, age., VI, 278-279; Zemahşerî, Muhammed b. Ömer, el-Keşşâf an Hakâık Ğavâmizi’t-Tenzîl ve Uyûni’l-Ekâvîl fî Vücûhi’t-Te’vîl, baskı yeri ve tarihi yok, II, 233; İbn Kesir, İsmâil b. Ömer, Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm, İstanbul 1984-85, IV, 27. [22] Taberî, age., VI, 278. [23] İbn Kesir, age., IV, 27-28. [24] 47. Muhammed 35. [25] Bkz: 4. Nisâ 71; 8. Enfâl 60. [26] 2. Bakara 208; 4. Nisâ 77, 94; 8. Enfâl 61-62; 45. Câsiye, 14; 49. Hucurât 9-10; 60. Mümtehine 7-8; [27] 8. Enfâl 58. [28] 5. Mâide 1. [29] İbn Kesîr, age., III, 5-6; Elmalılı, M. Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’ân Dili, İstanbul 1982, III, 1547-48; Ateş, Süleyman, Yüce Kur’ân’ın Çağdaş Tefsiri, İstanbul 1988, II, 451. [30] Kutub, Seyyid, Fî Zılâli’l-Kur’ân, (çev: E. Emin Saraç ve diğerleri), Baskı yeri ve tarihi yok, IV, 121. [31] 17. İsrâ, 34. [32] 16. Nahl 91. [33] 16. Nahl 92. [34] 8. Enfâl 56-57. [35] 8. Enfâl 58. [36] Bkz. Taberî, age., VI, 272; Râzî, Fahruddin, Mefâtîhu’l-Ğayb (et-Tefsîru’l-Kebîr), Baskı yeri ve tarihi yok, XV, 189-190; Beyzâvî, Kâdî Nâsıruddîn Ebî Saîd, Envâru’t-Tenzîl ve Esrâru’t-Te’vîl, Beyrut 1988, I, 388; Kurtubî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed, el-Câmiu li Ahkâmi’l-Kur’ân, Beyrut 1996, VIII, 22; Alûsî, Ebu’l-Fadl Şihabüddin Mahmud, Rûhu’l-Meânî, Beyrut, 1994, V, 219; Rıza, Muhammed Reşid, Tefsîru’l-Kur’âni’l-Hakîm, Mısır 1373, X, 58. [37] Taberî, age., VI, 271-272. Benzer bir yorum için bkz: Beyzâvî, age., I, 388. [38] Bkz: R. Rıza, age., X, 58. [39] Turnagil, age., s. 107. [40] Turnagil, age., s. 112. [41] Bkz. Crozat, Charles, Devletler Umumi Hukuku I, (çev: Edip F. Çelik), İstanbul 1950, s. 100 vd.; Turnagil, age., s. 18; Pazarcı, age., I, 154. [42] Ebu Süleyman, Ahmed, İslâm’ın Uluslararası İlişkiler Kuramı, (çev. Fehmi Koru), İstanbul, 1985, s. 133-135. [43] Bkz. 13. Ra’d 20; 23. Mü’minûn 8. [44] 61. Saf 2. [45] 2. Bakara 27,100, 124, 177; 3. Âl-i İmrân 76; 8. Enfâl 56; 9. Tevbe 1, 4, 7, 111; 13. Ra’d 20; 16. Nahl 91-92, 94-95; 17. İsrâ 34; 23. Mü’minûn 8; 48. Fetih 10; 70. Me’âric 32. [46] 9. Tevbe 1, 4, 7. [47] 16. Nahl 92. [48] 9. Tevbe 10. [49] 9. Tevbe 7. [50] 8. Enfâl 55-57. [51] 8. Enfâl 72. [52] Bozkurt, Nebi, “Eman”, DİA, İstanbul 1995, XI, 75. [53] 9. Tevbe 6. [54] 2. Bakara 256. Ayrıca bkz: 10. Yunus 99; 18. Kehf 29. [55] Önkal, Ahmet, “Civar”, DİA, İstanbul 1993, VIII, 34-35. [56] Mardin, Şerif, Din ve İdeoloji, İstanbul, 1983, s. 40-41. [57] 5. Mâide 5. [58] Kutub, age., IV, 147-148. [59] 3. Al-i İmrân 64. [60] 29. Ankebut 46. [61] Turnagil, age., s. 103. [62] Bkz: 2. Bakara 75, 198, 282; 4. Nisâ 29; 6. En’am 152; 9. Tövbe 24; 17. İsrâ 35; 55. Rahmân 9 vb. [63] Bu topluluğun ilk ismi, “Avrupa Ekonomik Topluluğu” idi. [64] Ali, Cevad, el-Muhassal fi Tarihi’l-Arab Kable’l-İslâm, Bağdat 1980, VII, 421. [65] 106. Kureyş 1-4. [66] İbn Manzûr, Ebu’l-Fadl Cemaleddin Muhammed, Lisânu’l-Arab, Beyrut, tsz., IX, 9-12; Cevherî, İsmail b. Hammad, es-Sıhâh, Mısır 1956, IV, 1332; Elmalılı, age., IX, 6150. [67] Işık, Emin, “Kureyş Suresi Üzerine Bir Tefsir Denemesi”, MÜİFD, İstanbul 1985, sayı: 3, s. 12. [68] Ateş, age., XI, 109. [69] Bkz. 3. Al-i İmrân 118; 4. Nisâ 89, 139, 144; 5. Mâide 51-57; 6. En’âm 70; 60 Mümtehine 1. [70] 3. Al-i İmrân 28. [71] 60. Mümtehine 8. [72] 4. Nisâ 1; 47. Muhammed 22. [73] 31. Lokmân 15. [74] Bkz: Buhârî, Muhammed b. İsmâil, Sahihu’l-Buharî, İstanbul, tsz., “Edeb”, 7-8.
