İrfana Yolculuk
Gülen’de insanın büyüklüğünü temsil eden bir vizyon var, büyük insanlara has özellikler taşıyor; yani içindeki en yüksek ve en iyi insani potansiyeli ortaya çıkaran kişilerden biri…
Bu çalışmalar sonucunda, farklı kültürlere ve inançlara mensup insanlar arasında kurulacak diyalog sayesinde karşılıklı anlayış, saygı ve adalet gündeme gelecektir. Böylece başkalarının inançlarına, düşüncelerine ve konumlarına, aynı zamanda onların kimliklerine karşı anlayışlı olmayı sağlayacak bir zemin doğmuş olacaktır:
Kimliklerine bakmaksızın insanları kendi konumlarında kabul etmek, inanan insanlarla inanmayanları aynı kefeye koymak demek değildir. Mesleğimizde inananlarla inanmayanların konumlarının kendisine has değeri vardır… Benimle aynı çizgide düşünmeyen birisi hakkında güçlü his ve düşüncelerimin olması diyalog kurmama mani değildir.
Batılı ülkeler ile İslâm ülkeleri arasındaki farklılıkları da kabul eden Gülen, son zamanlardaki yazılarında, bu girift ilişkide yer alan “öteki” imajının olumsuzluğuna ve giderek büyümekte olan yanlış algılama problemine işaret eder:
Okumuş bilinçli kimseler de dahil pek çok Müslüman, Batı’nın daha sinsi ve sofistike metodlarla, İslâm’ı zayıflatmaya çalıştığını düşünmektedir. Batı sömürgeciliği zihinlerde yeniden hortlatılıyor. Devlet-i Âliye, Avrupa’nın saldırıları sonucu çöktü. Müslüman topraklarının yabancılarca işgali, Türkiye’de ilgiyle takip edilmekte. İslâm Dininin yavaş yavaş çatışma veya tepki ve parti ideolojisine “dönüştürülmesi” insanları İslâm ve Müslümanlar hakkında kuşkulu hale getirmiştir.
Gülen, aynı zamanda Müslümanlara yönelik olumsuz algıyı da açıklar:
Bugüne kadar dünyaya pompalanmış olan menfî Müslüman imajını değiştirmeli ve İslâm’ın gerçek yüzü medenî geçinenlere karşı “ikna” düsturuyla bir kere daha anlatmalıdırlar.
Başkaları hakkındaki algıların giderek olumsuzlaşmasını küresel sorunlar çerçevesinde değerlendiren Gülen, daha sonra şu açıklamayı dile getirir:
Değişik toplumlar ve bu toplumlar içinde farklı görüşteki, farklı düşüncedeki grupların hemen hepsi sürekli kinle, nefretle, öfkeyle oturup kalkıyor; akla-hayale gelmedik ifnâ ve itlâf projeleri arkasında koşuyor. Her millet ve o milletin içindeki farklı kesimlerin her biri, “öteki” dediği şahıs ve grupların, kuş gribine maruz kanatlılar gibi yakaladığı yerde hakkından gelmek istiyor; mütemadiyen intikam hissiyle homurdanıp duruyor; yeni yeni düşmanlık senaryoları üretiyor ve hep öldüren bir kin ve nefret duygusuyla yatıp kalkıyor.
Gülen’e göre bu tür olumsuz imajların kökeni, insanlar arasındaki ilişkilerde olması gereken olumlu unsurların eksikliğinde, ihmal edilen insani değerlerde ve sevgiye hasret kalışımızda aranmalıdır. Günümüzde kin ve nefret duyguları, insanların birbirlerine bakışının temelini oluşturmaktadır:
Bugün insanlık olarak insanca davranmayı unutmuş gibi bir hâlimiz var. Varlık içindeki farklılığımızı ifade etmekten çok uzak bulunuyoruz… Kinle-nefretle oturup kalkıyor, gayzla köpürüyor ve birbirimize hep intikam hisleriyle bakıyoruz. Sevgi adına sinelerimiz bomboş, düşmanlık sisi-dumanı sarmış bütün duygularımızı ve yıllar var habersiziz muhabbetin o büyülü tesirinden. Düşüncelerimiz mütemadiyen kötülük duyguları üretiyor.
Gülen, Müslümanlar ile gayrı müslimler arasında olumsuz algılara yol açan bir diğer illete daha işaret eder: Duyguların akla hükmetmesi. Gülen’e göre, kızgınlık ve nefretin esiri olan insanların mantıklı düşünmesi ve dünyayı doğru algılaması neredeyse imkansızdır:
Bu zaviyeden o, melekeleri itibarıyla meflûç, muhakemesi açısından mâlul ve her şeyiyle öyle bir derbeder ki, ne sıhhatli düşünebiliyor ne normal bir insan gibi davranabiliyor ne de tutarlı bir fikri var. Bazen cinnete denk tehevvürlere girerek etrafını yakıp yıkıyor; bazen de hiç dinmeyen o gayz ve öfkesiyle kendisini yiyip bitiriyor.
“İnsanlık Sevgiye Hasret Gidiyor” başlıklı makalesinde Gülen bu düşüncesini şöyle açıklar:
Çoğumuz itibarıyla akla-mantığa rağmen hep hislerimizin güdümünde yaşıyoruz. Bizim gibi düşünmeyenleri ezme, susturma en bariz şiarımız. Bazı problemlerin farklı çözüm yolları da olabileceğini hiç mi hiç düşünmeden bildiğimize gidiyor ve yapmalar yolunda ne yıkmalara ne yıkmalara sebebiyet veriyoruz.
İnsanların dine bakışı, onların kişiliklerine de sirayet eder: “İnsan, belli mülahazalar zaviyesinden eşya ve hâdiselere bakmaya devam ettiği sürece, karakter ve ruh yapısı itibarıyla, yavaş yavaş o düşünce çizgisinde bir hüviyet kazanır.” Şüphesiz olumsuz bakış açısı olumsuz karakterlerin oluşmasına katkıda bulunur. Gülen, başkalarına karşı olumsuz düşünceler besleyen kişilerde şüphe, kıskançlık ve kin gibi duyguların kabardığını belirtmektedir. Üstelik bu olumsuz düşünceler kibir ve gösterişe de yol açar ve böylece insanlar, kendi olumsuz algılarının hem esiri hem de kurbanı haline dönüşürler:
O bu hâliyle hiç mi hiç nefrete doymuyor, kinden usanmıyor ve öfkesini aşamıyor; öfkesini aşmak bir yana bu tür şeytanî duyguların tesirinde sürekli haksızlıktan haksızlığa koşuyor; bâtılı hak göstermeye çalışıyor…
Başkalarına kötü gözle bakmak ve onları insan saymamak şeklinde bir imaja sahip olan insanların davranışı da bundan nasibini alır. Gülen’in ifadesiyle söylersek: “İnsan, düşünce dünyasına göre şekillenen bir varlıktır.” Kine bulanmış olumsuz algıların meyvesi elbette şiddet eylemleri, bombalamalar ve cinayetler olacaktır:
Biri ötekinin gözünü çıkarıyor, canına kıyıyor; o da berikinin üzerine canlı bombalar veya bomba yüklü arabalarla yürüyor. Her yerde farklı bir vahşet yaşanıyor ki vahşilerinkine denk, hatta ondan da ileri…
Kolektif Değerler Sistemi
Yabancı gruplarla ilgili olumsuz algıları doğuran birkaç faktör vardır:
Birincisi, kültürel çeşitliliğin ihmal edilebilir boyutlarda olduğu homojen toplumlarda, insanın kendisini farklılaştırma ihtiyacı yeterince tatmin edilemez. Bu tür durumlarda insanlar kendi topluluklarına, bulundukları şehre veya ait oldukları etnik azınlığa yönelik grup içi sadakat geliştirme eğilimi gösterirler ve böylece genel toplum içindeki en ufak farklarını bile dışarıya karşı abartırlar.
İkincisi, olumlu sosyal kimlik, kabul gören sosyal mukayeseler üzerinden oluşturulur; bu yüzden herhangi bir grubun üyeleri, kendileri dışındaki grupları kötülemeye çalışırlar. Böylece belli klişeler, tarafgirlikler ve ön yargılar grup içi kimliği şekillendirir.
Üçüncüsü, ekonomik ve sosyal eşitliğin olduğu durumlarda bile, grup içi/dışı kıyaslamalar sonucunda grup içi ekonomik ve sosyal güçler kaçınılmaz olarak olduğundan küçük görülmüş ve gösterilmiş olur, bu da yeni olumsuzlukları tetikler.
Yabancı/dış grupların olumsuz algılanmasına yol açan dördüncü faktör ise asimetrik statü veya eşitsizliktir. Ekonomik ve siyasi eşitsizliklerden dolayı katmanlara ayrılmış toplumlarda, azınlıklar ve düşük statüdeki gruplarda kolektif kimlik güçlenmekte ve grup içi homojenlik artmaktadır. Sosyal kimliğe, özgüvene ve itibara yönelik endişelerin bulunduğu ve bunun yanında düşük statüden dolayı güven eksikliğinin oluştuğu durumlarda, grup içindekilere karşı pozitif ayırımcılık yapılır ve geleceğe karşı karamsar duygular beslenir. Geçmişte gruplar arası şiddet yaşamış toplumlarda, grup içi kenetlenme diğer kimliklere baskın gelir. Eşitsizlik ve tarihte çatışma yaşamış olmaktan dolayı abartılı olumsuz imajlar ortaya çıkabilir. Bununla birlikte, grup dışı evlilik gibi yatay ilişkiler, üst kimlik sisteminde stabiliteye ve dengeye zemin hazırlayabilir.
Kuşaklar boyu düşmanlıkların yaşandığı toplumlarda çoklu grup kimlikleri ulusal, etnik veya dini üst kimliklerini de koruyarak tek bir baskın kategoriye dönüşebilir. Bu tek ve ayrıcalıklı kimlik, daha sonra tehlikeli olarak görülen ötekinin karşısına dikilir. Çoklu kimliğe sahip farklı grupların üyeleri, güveni ve ahlâki meşruiyeti asli sosyal kimlikleriyle yakalamaya çalışırlar. İdeolojik mitler üzerinden grup içi bir kimlik oluşturulur ve ötekine şeytani vasıflar biçilir; böylece tam bir dehşet dengesi kurulmuş olur.
Gruplar arası algıları belirleyen bir diğer faktör de kolektif değerler kuramıdır. Kolektif değerler kuramı Dr. Rothbart ile Dr. Korostelina tarafından yazılan Kimlik; Ahlâk ve Tehdit (Identity, Morality and Threat) adlı kitapta şu şekilde açıklanmaktadır:
“Kolektif değerler, hangi hareketlerin yasak olduğunu, hangilerinin belli amaçlar için gerekli olduğunu belirleyen değer sistemidir. Hayata ve dünyaya anlam katan, bir takım hareketler ve olaylarla ilgili algıların şekillenmesine katkıda bulunan ve grup üyelerine hangi gözle bakılacağını belirleyen hep bu değerler sistemidir. Gruplar arası sınırlara ve ilişkilere karar veren ve aynı zamanda kimin gruba mensup olduğunu veya olmadığını belirleyen de yine bu kolektif değerler sistemidir. Kolektif değerler sistemi sayesinde gruplar, mitolojik efsanelerden çıkardıkları kutsanmış geçmişleri ile ilişki kurarlar ve böylece ölümlülerin dünyasının dışına çıkarak tarihin derinliklerinde kendilerine bir yer ararlar. Fani hayatın ötesine geçen kolektif değerler sistemi, geçmişin şöhreti kendinden menkul efsaneleri ile muhteşem bir gelecek (!) (aslında ne olacağı pek bilinmese de) arasında köprü kurar. Kişilerin doğumla kazandıkları ve ölümle terk ettikleri kimlik ve değerler, böylece doğumdan önce ve ölümden sonra da var olmaya devam ederler.”
Değerler sistemi, değer dediğimiz şeyin yapısını, kriterlerini ve anlamını çözmeye yöneliktir. Şüphesiz bu tür bir değer araştırmasının kökeni, felsefe tarihinin ilk dönemlerine kadar gider. Bu çalışmada ise tehdit algılamalarının altında yatan değer yargılarının, kimlik değerlerine ve farklılıklara nasıl dönüştüğünü, ardından insanlardaki çatışma eğilimini besleyip aşırı şiddeti doğurduğunu araştırmaktayız.
Kolektif değerler sisteminde üç adet üretilmiş yapı vardır: Mitolojik hikâyeler, kutsal simgeler ve normatif düzen.
- Mitolojik hikâyeler: “Kulaktan kulağa yayılan şok edici imajlar, dramatik anekdotlar ve şiddet haberleri yoluyla ötekini gözümüzde korkunç hale dönüştüren hikâyeler. Bu tür hikâyeler, aynı noktalardan çıkan, aynı kökenden veya ortak hatalardan beslenen ön yargılardan dolayı, zaman içinde öteki ile ilgili algıları kemikleştirir. Bu imajların etkisiyle, belirli toprakların, zamanların ve aktörlerin bir takım özellikleri, hem hikâyeyi anlatanlar hem de dinleyenler nezdinde kutsal hale dönüşür.” Kutsal hikâyeler, grup bilincini şekillendiren temel anlamlar imal ederler ve aynı zamanda öteki algısına renk katan mitolojik efsanelere katkıda bulunurlar.
- Simgesel düzen: Düşmanı temsil eden birçok imaj yoğun duygusal anlamlar kazanır ve bunların bir araya gelmesiyle öteki’ni tehlikeli gösteren bir algı ortaya çıkar. “Bir takım yerel olayların özel hikâyelerinden çıkan semboller, olumsuzlukları temsil eden şekilsel unsurlara dönüşürler. Belli bir hikâye, olay, aksiyon veya karşılaşma bu dönüşüm esnasında yandaşlarının kafasında özel önem kazanır, saygın bir yere terfi eder ve neredeyse kutsallaşır. Bu tür etkiler yüzünden, sıradan olaylara dini özellikler eklenir ve böylece olumsuz imajlar ortaya çıkmış olur. Bu imajların penceresinden bakıldığında, yabancı kimselerin sıradan bir davranışı bile, ahlâksız, gayri medeni ve hatta insanlık dışı karakterleri prototipini temsil eder.”
- Normatif düzen: Normatif düzen, bizleri dünyaya ahlâki değer yargıları üzerinden bakmamızı sağlayan bir dualite (ikili sistem) ile karşı karşıya bırakır: İyi/kötü, kutsal/değersiz, dini/din dışı veya erdemli/erdemsiz. “Kim olduğumuzu kabul ettiğimiz zaman, kim olmadığımızı ve ötekinin de kimliğini açıklamamız gerekir. Bu tür ayırımlar çoğu zaman tartışmaya açıktır ve duygusal sebeplere dayanır. Grup içi ve grup dışı kimlik ayırımı, dünyanın nasıl şekillenmesi gerektiği konusunda değer yargılarına kapı aralar.”
Kolektif değerlerin dinamiklerini belirleyen iki tane değişken vardır: Kolektifliğin ne kadar yaygın olduğu ve değerler sisteminin dengesi.
- Kolektif yaygınlık: “Kolektif yaygınlığın derecesi, grup üyelerinin ötekini hangi yöntemlerle kategorilere ayırdığına, temel karakteri basitleştirip basitleştirmediğine dayanır.” Kolektif yaygınlığın dört ana özelliği vardır:
(a) Grup dışındakilerin algı ve davranışlarıyla ilgili homo-jenlik,
(b) İnanç, tavır ve eylemlerin uzun vadeli istikrarı,
(c) Değişime karşı direnç,
(d) Grup dışı kategorisinin kapsamı veya yaygınlığı.
Kolektif yaygınlığın ileri derecede olduğu toplumlarda şöyle bir inanç söz konusudur: Grup dışındakilerin sürekli, homojen, hep aynı davranışları gösteren, katı inanç ve değerlere sahip ve bölgede veya dünya üzerinde yaygın olarak bulunduklarına inanılır. Kolektif yaygınlığın zayıf olması durumunda ise grup dışındakilerin farklılıklar taşıdığı, değişime açık olduğu, değişik davranışlar gösterebildiği ve nispeten sınırlı bir yaygınlık taşıdığı şeklinde bir algı vardır.
Kolektif yaygınlığın derecesi zamanla değişime uğrayabilir. Özellikle de grup içi gerilim ve şiddetin güçlendiği durumlarda. Mesela çatışmaların kızıştığı dönemlerde düşmanla ilgili algı değişebilir ve küçük bir grubu temsil etmenin ötesine geçerek topyekûn bir milleti, etnik grubu, ülkeyi veya kültürü kapsayacak şekilde genişleyebilir. Böylece grup dışındakilere ait imaj daha katı, keskin ve homojen duruma geçebilir. Şiddetin arttığı dönemlerde, insanlar grup dışındakilerin farklılıklarını ve onların kendi aralarında var olan rekabeti görmezden gelme eğilimi taşırlar. Onların çok kültürlü özellikleri ve politik farklılıkları da yok sayılır. Benzer inançlara ve tutumlara sahip tek bir parça olduklarına hükmedilir. Böylece ötekine yansıtılacak toptancı uygulamalar destek görür.
- Değerler sisteminin dengesi: “Değerler sisteminin dengesi, gruplara karşılıklı olarak erdem ve erdemsizlik atfetme şeklinde tanımlanabilir. Dengeli bir değerler sistemi, ötekine uygulandığında, grup kimliklerine pozitif ve negatif özellikler katar.” Dengeli değerler sistemi, ötekinin ve grup içindekilerin temiz ve ahlâklı olabileceği gibi, aynı zamanda ahlâksız ve zalim olabileceğini de kabul eder. Değerler sisteminin ileri derecede dengeli olması, grup içindekilerin kendi ahlâki eksikliklerini ve hatalarını görmeleri anlamına gelir.
Bu dengenin zayıf olması durumunda ise grup içindekiler kendilerini ahlâken saf ve üstün görürken, grup dışındakileri kötü ve ahlâksız görürler. Bu da kapalı devre yaşa-maktan dolayı bağımsız düşünme yeteneğini azaltır. “Değerler sisteminin aşırı dengesiz olması durumunda, grup dışındakilerin kötülükleri abartılır, şişirilir ve hatta yenileri uydurulur; buna mukabil grup içindekiler ise kahramanlaştırılır. Ötekiler/biz ikilemi toplum hayatında kalıcı hale dönüşür. Yapay kolektif değerlerin ortaya çıkmasından sonra grup içindekiler, grup dışındakiler üzerinde ahlâki üstünlük kurarlar. Gruplar arasında bu tür bir dengesiz algı oluştuğunda, dünyadaki suç unsurlarına karşı mücadele için zemin hazırlanmış olur.”
Değerler sistemi dengesi ve kolektif yaygınlık değişkenleri grup içi kimlikleri belirler. Birinci tip grup içi kimlikte değerler sistemi dengesi zayıfken kolektif yaygınlık ileri derecededir. Şiddetli çatışmaların yaşandığı durumlarda bu manzara alışılmış bir durumdur. Grubun kutsandığı durumlarda sadakat ve itaat rağbet görür. Bu tür kolektif değerler sisteminin hâkim olduğu ortamlarda çoğu zaman aşırı milliyetçilik, faşizm, ırkçılık ve mezhepçilik yaygındır. Grup içindekiler ve dışındakiler hakkında anlatılan hikâyelerde çifte standartlı bir algı görürüz:
Genelde öteki kötü ve adi olarak tasvir edilirken, grup içindekiler erdemli ve ahlâklı görünürler. Ötekinin iyi tarafları görülmez; onların iç içe geçen özellikleri, motivasyonları, değer ve davranışları değerlendirme imkânı bulamaz. “Aşırı şiddetin etkilerinin genelleştirilmesi sonucu, kötülüklerle ilgili algılar iyilikleri gölgede bırakır. ‘Göze göz, dişe diş’ şeklindeki cezalandırıcı yaklaşım tarafların basiretini bağlar. Çoğu çatışma ortamında, olumsuzlaştırıcı semboller (ötekinin kötü fillerine ait imajlar) grup içindeki erdemlere göre çok daha fazla ön plâna çıkar.”
İkinci tip grup içi kimlikte ise değerler sistemi dengesinin ve yaygınlığın zayıf olduğu durumlar söz konusudur. Grup içindekiler kendilerini ahlâken saf, kutsal ve yüceltilmiş olarak görürler. Grup dışındakilerde ise değerler ve erdemler çeşit çeşit olabilir. Bununla birlikte, grup içindekiler, grup dışındakilerin farklı sesler taşıyabileceğini, onların yeteneklerinin değişebileceğini ve grup dışındakilerin “en iyileri” ile bağlantı kurma veya işbirliği yapma ihtimalinin söz konusu olabileceğini bilirler. Belli politikaların ve özel olarak tasarlanmış müzakerelerin ötekiler üzerinde değişime yol açabileceğine inanırlar. Bu şekilde değerlerin farklı olarak algılanabildiği örnekler, ülkelerin güçlü sosyal sınıflarına intisap ifade eden vatanperverlikte görülebilir. Mesela Doğu Timorlular, Endonezya milliyetçiliğinin totaliter etkilerini bertaraf etmek için etnik kimlikleri adına savaşmaya devam etmektedirler.
Üçüncü tipte ileri derecede değerler sistemi dengesi vardır ve kolektif yaygınlık ilerlemiştir. Bu kolektif değerler sisteminde, hem grup içindekilere hem grup dışındakilere olumlu ve olumsuz değer atfetmek mümkündür. Böyle durumlarda bireyler, grup içindekileri eleştirme ve grup dışındakilere karşı bazı olumlu algılar taşıma konusunda nispeten özgürdürler. Ancak grup dışındakileri, benzer inançlar ve davranışlar sergileyen homojen bir kitle olarak görürler. Üçüncü türdeki gruplarda cinsiyet ayrımı da belirgin olarak hissedilmektedir. Aslında kadına karşı şiddet kullanmanın başlıca kaynaklarından biri budur. Cheldelin’in ortaya koyduğu gibi, bu durumdaki toplumlar, sterotipler üretmek ve bunları medyada tekrarlamak suretiyle kadınları cinsel obje haline dönüştürmektedirler. Kadınlara karşı var olan cinsel baskı, bu katı sterotiplerden beslenmektedir. Yani kadınların tümü aynı kefeye konmakta ve dolayısıyla ayırıma tabi tutulmaktadır.
Dördüncü tipteki gruplarda değerler sistemi dengede, yaygınlık ise zayıftır. Hem grup içinde hem de grup dışında erdemli veya kötü kişiler bulunabilir ve ahlâki veya ahlâk dışı davranış sergileyebilirler. Grup içindekiler açıktan kendi gruplarını eleştirebilir ve grup dışındakilere saygı duyabilirler. Ancak bu kesimde grup içindekilere destek ve sadakat önemli olduğu gibi aidiyetlik vurgusu da belirgindir. Bu kolektif değerler sistemi, liberal ve hümaniter hareketlerde, barış yanlılarında ve insan hakları savunucularında görülmektedir. Uluslararası ilişkiler alanında bu durumlar daha çok, hümaniter idealler arasında gösterilmektedir.
Algıların Dönüşümü
Ötekine yönelik olumsuz algıların olumluya dönüştürülmesinde iç içe geçmiş iki süreç yaşanır:
- Değerler sistemi dengesinin artması,
- Değerler sistemi yaygınlığının azalması.
Birinci hedefe ulaşmak için grup içini olumlu, diğerlerini olumsuz algılayan görüntünün ortadan kalkması, bunun yerine her iki tarafta da olumlu ve olumsuz özelliklerin bir arada bulunduğu karışık algının yerleşmesi gerekir. İkinci hedef ise öteki ile ilgili homojenliğin yeniden değerlendirmeye tabi tutulması ve böylece ötekilerin farklı görüş ve düşüncelere sahip olabileceği algısı ile gerçekleştirilmektedir. Gülen’in hoşgörü ve diyaloga yaklaşımı, işte bu karmaşık dönüşüm sürecine yeni boyutlar getirmektedir.
Başkalarını düşman görme algısına dayanan ve olumsuz davranışları, duyguları, sterotipleri ön plâna çıkaran rivayetlerle bunu sergileyen bir sistemin yerine, “şiddet yanlısı olmayan ben” imajından kaynaklanan bir sistem geliştirilebilir. İçimizdeki olumsuz algıları değiştirmek için özümüzdeki iyi değerleri keşfetmeli ve benimsemeliyiz:
Varlık içindeki farklılığımızı ifade etmekten çok uzak bulunuyoruz. Melekleri imrendirecek o muhteşem donanımımıza rağmen habîs ervahı bile utandıracak işler yapıyoruz. Mademki hepimiz insanız, genlerimizde Âdem Nebi’nin genleri ve özümüzde de Hakikat-i Ahmediye’nin usâresi var demektir; öyleyse gelin, bütün şeytanî dürtülere baş kaldırarak yeryüzünün halifesi olduğumuzu ve göklere ulaşmaya namzet bulunduğumuzu, cihanları velveleye verecek bir sesle haykıralım ve insan olma farklılığını bir kere daha meleklere duyuralım.!
Gülen’e göre, insanların özünde bulunan iyi niyete ve olumlu mizaca vurgu yapma düşüncesi yeni değildir:
Bu bir ibdâ (öncesi olmadan yeni ortaya konmuş bir şey) değil, ihyadır. Sıfırdan inşa değil kullanılmaya kullanılmaya körelmiş kuyulardaki suyu tekrar gün yüzüne çıkartma gibi, kullanılmaya kullanılmaya bize yabancı olmuş, hakkında “yok” hükmü verilmiş; ama aslında zâtında mevcut olan bir şeyleri yeniden ortaya çıkarmadır. Diyorsunuz ki, “İnsan hayvan değildir. O insandır. Öyleyse buna göre davranışımız farklı bir çizgide olmalı, farklı kıstaslar ihtiva etmelidir. İnsanlarla olan münasebetlerimiz de elbette insan olma esprisine bağlı cereyan edecektir.
Böylece, yaratılıştan gelen insani özellikler, ilişkilerde ve algılarda karşımıza çıkan olumsuzlukları giderme yolunda önemli bir unsur olarak bize yardım edecektir.
Her bir dini grubun değerleri, ihtiyaçları ve gelenekleri bir diğerine karşıymış gibi algılanmamalı; dine saygı babında bütün dinlerin değerlerine ve ihtiyaçlarına cevap veren ve saygı gösteren bir ortam hazırlanmalıdır. Gülen’in altını çizdiği ifade şudur:
Diyalog içinde bulunduğumuz insanlarla, ortak yanlarımızı artırmak ve onlar üzerinde konuşmak gerekir. Hattâ konuştuğumuz, görüştüğümüz bu insanlar, Yahudi, Hristiyan veya bir başkası, kim olursa olsun, yine bu düşünce ile hareket edilmeli ve bizi birbirimizden ayıracak hususlar söz konusu edilmeden, müşterekler üzerinde durulmalı ve müşterek yanlar araştırılmalıdır.
Yine Gülen’in vurguladığı gibi, “Dinler arası diyalogun başarıya ulaşabilmesi için geçmişi unutarak polemiklerden kaçınmalı ve asgari müştereklere odaklanmalıyız.” Bu yaklaşım aynı zamanda din ile laik devlet arasındaki çelişkilerin çözümünü de kolaylaştırabilir, çatışan toplumların birbirlerine bakışlarını değiştirip onları kaynaştırabilir ve aralarında tarihe dayanan husumetler bulunsa bile dini gruplara bakışı daha olumlu hale dönüştürebilir.
Yukarıda ifade edildiği gibi, olumsuz algıları olumluya dönüştürmenin yollarından biri, “biz” tanımını yeniden yapmaktan ve grup içindekilerinin de bazı olumsuz özellikler taşıyabileceklerini kabul etmekten geçer. Grup içindekilerin şiddet eylemlerinin farkına varılması ve grup dışındakilere insan haklarının tanınması, “olumlu biz- olumsuz ötekiler” esasına dayanan grup içi kimliğe bir saldırı olarak anlaşılabilir. Gülen’in ifade ettiği gibi, “… her fert nefsiyle hesaplaşırken -ye’se düşmemek şartıyla- kendini yerden yere vurmalı. ” Gönül insanının portresini çizerken Gülen, aynı zamanda kişinin kendi kendiyle yaka paça olarak benliğinde var olan kötü ve olumsuz düşüncelerle mücadele etmesinin hayati önemini de vurgular:
Gönül insanı, her zaman kendiyle yaka-paça ve kendi ayıplarıyla meşgul bulunduğundan kimsenin eksiğiyle-gediğiyle uğraşamaz/uğraşmaz. Başkalarıyla uğraşmak bir yana, her fırsatta iyi bir insan olma örneği sergileyerek, onları daha yüksek ufuklara yönlendirir ve herkese bir hüsnümisal olur: İnsanların ayıplarına kusurlarına göz yumar, onların olumsuz tavırlarına tebessümle karşılık verir, kötülüklerini iyilikle savar ve elli defa rencide edilse de bir kerecik olsun kimseyi kırmayı düşünmez.
Grup içindekilerin olumsuz eylemlerinin kabul edilebilmesi için, grup kimliğinin yeniden gözden geçirilmesi ve tanımlanması gerekir. Böyle bir süreç genelde sert bir dirençle karşılaşır. Grup üyeleri kendi olumlu imajlarını savunma ve bunu gölgeleyecek olumsuz bilgileri reddetme konusunda güçlü bir eğilime sahiptirler. Kültürel miras, köklü gelenekler, diğer gruplarla uzun süre birlikte yaşanmışlık gibi kimliğin anlamına dair diğer önemli unsurları vurgulamak, yüksek özgüven ve aidiyet fikrinin muhafazasına yardım edebilir.
Bu tür sohbetler yapılırken, grubun kimlik özellikleri arasında yer alan olumlu yönler ön plâna çıkarılmalıdır. Mesela “barışçı insanlar”, “hoşgörülü”, “açık fikirlilik ve anlayış”, “affetmenin erdemi” gibi… Aslında tüm insanlarda bu özellikler mevcuttur ve kişinin kendine güven ve saygı duymasını pekiştiren güçlü dinamiklerdir. Tıpkı Gülen’in işaret ettiği gibi, “Evet, diyebilirim ki, İslâm’da sulh, sevgi, af, müsamaha esastır; diğer şeyler ise ârızîdir.” Bunlara ek olarak Gülen şunları da ifade eder:
Evet, İslâm’da sulh esastır, harb ü darp ise belli sebep ve şartlara bağlı arızî bir meseledir. Bu açıdan diyebiliriz ki, şayet bu ülkede herkesin huzur ve güven içinde olacağı bir sulh ortamı meydana getirilemezse, milletimiz ve insanlık adına herhangi olumlu bir hizmet yapmamız mümkün değildir.
İkinci adım ise Müslümanlar ile gayrı müslimler arasındaki olumsuz algının değiştirilmesidir. Gülen’e göre, hiç kimsenin, başkalarını yargılama ve hatalarından veya hareketlerinden dolayı onları suçlama hakkı yoktur:
Evet, insan, herkesi kendisinden üstün görmeli; nefsindeki bir zaafı ya da çirkinliği sû-i zan sâikasıyla başkalarına teşmil etme veya işin aslını ve hikmetini bilmediğinden başkalarının bazı hâl ve hareketlerini kötüleme gibi yanlışlıklara düşmemelidir… İslâm’da insanların ayıplarını fâş etme diye bir vazife yoktur. Mehâsin-i ahlâk kuralları içinde başkalarının kusurlarını araştırma, onları deşifre etme ve mahcup düşürme şeklinde bir madde yer almamaktadır. Aksine, hata ve kusur avcılığı yapmak, günahları açığa vurmak ve insanları tahkir etmek dinimizde ahlâksızlık sayılmıştır.
Grup içindekilerin ve dışındakilerin barışçı imajına vurgu yapılması halinde grubun barışçı tarihine vurgu yapan ve farklı etnik gruplar arasındaki olumlu ve güzel ilişkileri gündeme getiren rivayetler de desteklenmiş olabilir. Benzer hikâyelerin tamamlayıcı bilgiler ve olumlu özellikler yoluyla farklı insanlar tarafından tekrar tekrar dile getirilmesi bu kanaatleri daha kalıcı hale getirecektir. Bu süreçte üretilen olumlu duygular, kendisiyle barışık konseptler geliştirecek ve hoşgörü, uzlaşma ve iyi niyete vurgu yaparak, ötekilere yönelik olumlu algıların şekillenmesine katkıda bulunacaktır. Gülen’in ifade ettiği gibi başkalarına olumlu bakmak, rekabetten ve yargılamadan kaçınmak son derece önemlidir:
Gönül insanı, herkese sinesini açar, herkesi şefkatle kucaklar ve toplum içinde hep bir sıyanet meleği görüntüsü sergiler. Ne var ki, Allah’tan başka kimseden de bir şey beklemez. Tavırları, davranışları itibarıyla herkesle uyum içinde olmaya çalışır; hiç kimseyle cedelleşmez, hiç kimseye karşı düşmanlık beslemez… Aksine, dini, ülkesi, ülküsü adına hizmet eden hemen herkesi sever.. bütün olumlu faaliyetlerinden ötürü herkesi alkışlar.. alkışlar ve hem onların anlayışlarına hem de konumlarına saygılı kalmaya alabildiğine itina gösterir.
Dahası Gülen, başkalarını kınamaktan kaçınmayı öğütler. Kalp insanının tanımını yaparken şunları dile getirir:
İnsanların ayıplarına kusurlarına göz yumar.. onların olumsuz tavırlarına tebessümle karşılık verir, kötülüklerini iyilikle savar ve elli defa rencide edilse de bir kerecik olsun kimseyi kırmayı düşünmez.
Bu tür olumlu algıları olumlu tavır ve eylemlere dönüştürmek için bir adım daha atmak gerekir: Çatışmanın azalmasına yol açacak kuşatıcı ve güçlü bir kimliğin oluşturulması. Ortak veya paylaşılmış kimlikler sayesinde etnik, ırksal ve dini farklılıklar asgariye indirilir, üyeler kendilerini “yekvücut” olarak görmeye başlar ve böylece grup içi düşmanlıklar azaltılmış olur. Üst kimliğin oluşmasına katkı sağlayan unsurlar arasında aynı toprakları paylaşma, milli fikirler ve toplumun ortak problemlerini sayabiliriz. Gülen, demokrasi ile İslâm arasındaki benzerliği şöyle ifade eder:
Demokratik toplumlarda, insanlar üstleri tarafından yönetilmektense kendi kendilerini yönetirler. Böyle bir siyasi sistemde ferdin, topluma önceliği vardır, mutlak bir ferdiyetçilikten bahsetmek mümkün olmasa da fert kendi yaşam şeklini tayin etmekte özgürdür. Toplum içinde yaşayarak insanlar daha iyi bir gelecek inşa edebilirler; böyle bir inşa, fertlerin özgürlüklerini yaşam tarzlarına göre sınırlamak ve düzenlemekten geçer. İslâm’a göre fertler ve toplumlar kendi akı-betlerinden sorumludur, insanlar da kendilerini idareden sorumlu olmalıdır.
Yeni bir ortak kimliğin doğması için olmazsa olmaz bir şart vardır: Grup üyelerinin, yeni bir üst kimliği, birincil (etnik/ırksal/dini) kimlikleri için bir tehlike veya tehdit olarak görmemeleri. Eğer değerler, temel düşünceler veya yeni kimlikler mevcut kimliğe ait muhtemel (kazanılmış) değer ve düşüncelerle ters düşecek olursa yeni bir şiddet sarmalı başlayabilir. Başarılı bir ekip çalışmasıyla, işbirliği örneklerine ait hikâyeler kullanılmak suretiyle, yeni bir ortak kimlik algısı ve konsepti çok dikkatli şekilde tasarlanmalıdır. Mesela şu tür sorulara cevap aranabilir: “Daha iyi bir gelecek için ne yapabiliriz?” ve “Çocuklarımız için neler yapmalıyız?” Böylece insanların dikkati geçmişin çatışmaları yerine, karşılıklı anlayışa ve sorumlu davranmaya, aynı zamanda eski düşmanlar arasında karşılıklı insan haklarının savunulmasına yöneltilmiş olur. Bu durumda, barış yanlısı grup üyeleri ve yeni biz anlayışıyla ilgili konseptler ortaya çıkacak ve birbirlerine güç vereceklerdir.
Sonuç
Gülen, yazı ve sohbetlerinde, sürekli olarak Müslümanlar ile gayrı müslimler arasındaki olumsuz algıların dönüştürülmesinin gerekliliğini ve topluma barış getirmenin bir yolu olarak hoşgörünün önemini vurgular:
Değişik duygu ve düşüncedeki bu insanlar, ya birbirleriyle uzlaşarak geçinebilmenin yollarını arayacak, ya da birbirlerine girip sürekli dövüşeceklerdir. tarihi boyunca hep barut fıçısı olmuş Balkanlar’da ve Ortadoğu gibi hep hareketli olmuş bir bölgede en uzun süreli barış, ecdadımızın o engin hoşgörüsüyle gerçekleşmişti. Bu hoşgörü ve onun o yüce temsilcileri tarihten silindiği andan itibaren de bu bölge, barış ve huzura hasret kalmıştır. Bu arada, değişik Avrupa ülkelerindeki soydaşlarımız ve dindaşlarımızın kendi millî değerlerine, tarihî ve manevî köklerine saygılı kalarak bulundukları ülkelerde problem olmadan beraber yaşayabilmeleri de ancak hoşgörünün engin ikliminde mümkün olabilecektir.
Olumsuz imajların dönüştürülmesi ve Müslümanlar ile gayrı müslimler arasında olumlu algıların oluşturulması, her iki tarafın da katılımını gerektiren karmaşık bir süreçtir. Gülen, grup içindekilerin şiddet eylemlerinin fark edilmesi ve grup dışındakilerin insan haklarının kabul edilmesi ve asgari müştereklerin ön plâna çıkarılması da dahil olmak üzere bu sürecin temel unsurlarına işaret eder. Aynı zamanda, bir grubu tanımlarken onların sahip olduğu “barışçı insanlar”, “hoşgörülü”, “açık fikirli ve anlayışlı” ve “affetmenin erdemi” gibi olumlu özellikleri vurgulamanın önemini dile getirir. Gülen’e göre, insanların ortak değerlerine ve düşüncelerine olan ilgi arttırılmadan ve demokrasi ile İslâm arasındaki benzerlik anlaşılmadan hiçbir olumlu algı ortaya çıkmaz. Gülen, bu konuda şunları kaydeder:
Sözün özü; iyi niyet, müsbet düşünce ve güzel görüş, insanın gönül saffetinin ve vicdan enginliğinin emaresidir. İnsan, bir kere başkalarını sorgulamaya başlayınca sanık sandalyesine oturtmadık hiç kimse bırakmaz; daha baştan hüsn-ü zanna yapışmazsa, herkesi ve her şeyi yargılamaktan uzak kalamaz. Dolayısıyla, her fert nefsiyle hesaplaşırken -ye’se düşmemek şartıyla- kendini yerden yere vurmalı; fakat, diğer insanlar söz konusu olduğunda hüsn-ü zanna sarılmalıdır. Unutulmamalıdır ki, sû-i zanda isabet etmektense hüsn-ü zanda yanılmak daha hayırlıdır.
Nil Yayınları, “Uzlaşı Kültürü” (Konferanslar Serisi – 2) adlı kitaptan alınmıştır.
