Müspet Hareket Tarzı Olarak Sivil İtaatsizlik

İlgili Yazılar

Sivil itaatsizlik; “içinde yaşanılan sistemi meşrû kabul etmekle beraber yapılan haksız ve adaletsiz uygulamalara karşı yasal imkânların tükendiği noktada şiddete başvurmadan barışçıl, sevgiyle ve vicdani bir şekilde ortaya konulan, yani siyasî ve ahlâkî motivasyonu olan; ama sistemin yasalarına aykırı; hedefleri belirli, hesaplanabilir ve düşünülmüş bir plan dâhilinde kamu vicdanına yönelik, aleni bir şekilde gerçekleştirilen hareket” diye tanımlanabilir.

Sivil itaatsizlik kanuni olduğu varsayımıyla yaşanan hukuksuzluklara karşı,militan bir tavır ve direniş biçimidir; ama son tahlilde, hukuksuzluğu ve haksızlığı gidermeyi hedef aldığı için bir sistem değişikliği talebi yoktur. Yasal olmayan politik bir eylem ortaya konur; fakat bu devrim ve isyandan farklıdır, çünkü sorunu, sistem değişikliği olarak değil de, görev çatışması olarak görür.Çatışma esnasındaki tavrı sosyal davranışla, hatta insan davranışın tümüyle eş tutulacak şekilde düşünülmelidir. Bu şekilde bir tavırda, kişinin iç dünyasını oluşturan, inanç ve duygular önemli rol oynar. Çünkü kaynağını tarihten, dinden, geleneklerden, geçmiş mücadelelerden, diğer bir deyişle, ortak bellekten alan bir kamu vicdanı, bir kamusal adalet anlayışı söz konusudur.

Sivil itaatsizlikte, öncelikle şiddet yoktur: İhtar ve uyarılarda bulunur; ama tehdit asla yapılmaz, yasal düzeltme yolları tıkalı olduğu kesinleşince, en son yöntem olarak sivil itaatsizliğe başvurulur. Şiddetsizlik sadece fiziki alanla sınırlı değildir, sözel, psikolojik ve mülke karşı şiddet uygulamayı da reddeder. Fakat burada dikkat edilmesi gereken nokta, şiddetsizliğin korkaklık ve çekingenlik olarak anlaşılmamasını temin etmek gerekir; zira bu iki davranış tarzı, şiddetten daha kötüdür. Şiddetsizlik, temelde, olumsuz davranışlardan kaçınmak ve olumlu davranmayı ve yapıcılığı öncelemektir. Kısacası, sivil itaatsizlik, bireysel ve toplumsal değişimi temin eden politik bir etik oluşturmaktır.

Öncü sivil itaatsizler:

Bu tutum ve tavırların tarihsel geçmişi Hititler döneminde kendileri daha yüksek bir yasaya bağlı oldukları için Nabukadnezar’ın yasalarına itaati reddeden Sedrach, Mesach ve Abed-Nego’ya kadar götürülebilir. Bununla birlikte felsefe tarihinde ilk itaatkâr sivil itaatsiz olarak Sokrates görür. Kanuni olduğu söylenilen yasaya iç tutum olarak itaat etmemiş, gözlemlenebilir dış tutum olarak da bedelini canıyla ödeyerek yasayı çiğnemiştir.

Henri David Thoreau’nun (1862) ölümsüz risalesi “Devlete Karşı İtaatsizlik Üzerine” bu konuyla doğrudan ilgilidir. Bu eseri, Hind düşüncesinin ahimsa (şiddetsizlik, tüm sevgi) ile bağdaştıran Mohandas Karamçand Gandhi, (1869-1948) İngiliz emperyalizmiyle mücadelesinin temel esin kaynağı olarak görmüştür. Gandhi, Batı ülkesinde hukuk eğitimi görmüş ve ilk defa Güney Afrika’da ırk ayrımcılığına uğrayan Hintlilerin hakkını kaba güç kullanmaksızın, şiddete başvurmadan gerçeğe hizmet etmeyi amaçlayan pasif direniş ile savunmaya başlamıştır.

Dünyanın her yerinde Thoreau, Gandhi, Martin Luther King gibi aydınları etkilemiş olan bireysel bir tutum ve tavrın kısa sürede toplumsal bir bilince nasıl dönüştüğü öznellikten çıkıp nesnelleştiğine tarih şahittir. (Herhangi bir zaman diliminde ve herhangi bir yerde “adaletsizlik yapılıyorsa, adaletin her yerde tehlikede olduğunu sevgi ve şiddetsiz bir protesto ile kamuoyuna” barışçı ve birleştirici bir tarzda duyurduğunu düşündüğümüzde Gandhi gibi dünya çapında bir liderin isminin Türkiye siyasetinde geçmişi, yaptıkları belli olan bir siyasetçi için ne kadar kolay kullanılabildiğini ve tüketildiğini gözlemlemek ülkemizin içinde bulunduğu durumu göstermesi açısından önemlidir. Bu ironi, üzerinde ayrıca müzakere etmeye değer.)

Önemli olan yanlış ve kötü olarak görülen bir haksızlığa alet olmamaktır. Eğer bir şey yasaya rağmen kötü olarak görülüyorsa, yöneticiye itaat veya saygı yüzünden haksızlığa alet olunamaz, bunun sonu hapis bile olsa böyledir. Çünkü insanı haksız yere hapse atan bir yönetim altında dürüst bir insanın asıl yeri cezaevidir. İlk dönem tarihimizde bunun örneği İmam-ı Azam Ebu Hanife, yakın dönemde ise Said Nursi, bu tutum ve tavır içinde olmuş âlimlerimizdir.

Bediüzzaman Said Nursi ve müspet hareket

Nursi (1873-1960), hem Osmanlı’nın son zamanlarında Meşrutiyet hem de Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulması ile birlikte yönetimlerin yasallığını kabul ediyor; ama her iki dönemde yapılan haksız uygulamalara ve baskılara karşı şiddete ve menfi bir harekete başvurmadan özgüvenli; fikri temeller üzerine kurulu müspet bir hareket tarzı ortaya koymaya gayret ediyor.

Özellikle resmî bir muhalefete imkân tanımadığı, dinî değerleri önceleyenlerin siyasal sürece katılımının engellendiği, dinî sembollere karşı sert önlemlerin alındığı Tek Parti döneminde; baskılara karşı onun sabırlı ve barışçıl bir direnişi tavsiye etmesi önemlidir. Bu açıdan bireysel ve toplumsal yansımaları olan eylemleri ve şiddeti reddeden, barışı önceleyen bu müspet hareket tarzının pasif ya da sivil itaatsiz bir muhalefet örneği şeklinde değerlendirilmesi mümkündür. Buradaki ölçütü şudur: “Yapılan haksızlık ve kötülük şahsına yönelik ise, kendi hakkından vazgeçme hakkı vardır, ama başkalarının hukukunu çiğneyenleri affetme hakkı yoktur, çünkü zulme ortak olur.”

Eski ve Yeni Said dönemlerini bu bağlamda analiz ettiğimiz zaman bu tutum ve tavrın birçok örneğini görürüz. İyiliği emretmek, kötülükten/sefahatten sakındırmak görevini, düşmanlıkları pekiştirmek yerine kalpleri birleştirmeyi aleni bir şekilde yapmasının en iyi örneği Miran aşiret reisi ile olan diyaloğudur. Osmanlı Devleti’nin denetiminde de olsa, Miran aşireti reisi Mustafa Paşa’nın haksız vergiler almasının yüzüne karşı yanlış olduğunu söylemek ve kendini kabul ettirmek, önemli bir tavırdır. Eski Said diye nitelendirdiği dönemde 31 Mart vakasını takiben tutuklanır ve mahkeme edilir. Verdiği savunmada görüldüğü üzere, yöneticiye ve yönetim tarzına bir itirazı yok, muhalefeti padişah bile olsa yapılan yanlış uygulamaya; yani zulmedir.

Eski Said’den Yeni Said dediği döneme geçişteki örnek olaylardan biri şudur: Hükümet, onu Burdur iline sürgün olarak göndermek ister. İçlerinde silahlı gruplar ve eşrafın da bulunduğu halk, onu jandarmaya teslim etmek istemez, ama herhangi bir olay çıkmasına engel olur. Muhaliflere karşı mücadelenin zor kullanma ve çekişme ile değil de, ikna ve ispat yolu ile olacağını söyler.

Buna rağmen peş peşe tutuklanmalar ve hapisler yaşamıştır. Eskişehir’e, rejim aleyhtarlığı yapmak suçundan tutuklanarak gönderilir. “Zulmen bütün hukuk-u medeniyeden ve insaniyeden ve yaşama hakkından mahrum edilmiş” bir hayat sürmüştür. Bu uygulamaların meşruiyeti ise kanunu uygulayanın zalim olmayacağı, bilakis buna uymayanın asi olacağı önermesi ile sağlanıyordu.

Bu iddiaya verdiği cevap, sivil itaatsizliğin en güzel örneğidir. Çünkü bir uygulamanın kanuni olması, önce bunu vazedenlerin ona uyması ve fıtrat ve vicdan ilkelerine uygunluğu ile gerçekleşir, yoksa başarılı olamaz, çünkü fıtrata aykırıdır. Bunun yanı sıra beşer fıtratındaki ilahi kanunu değiştirip hukukta eşitlik ilkesi uygulanırsa, bunun çok zor olacağını belirterek, son tahlilde, buna da razı olacağını belirtir. Önemli olan tam adaletin lehinde, zulüm, baskı ve tahakkümün aleyhinde olmaktır. Oysa yapılanların kanunla hiçbir ilgisi yoktur. Ayrıca kendilerinin uygulamadığını (musavaat-ı hukuk) başkalarına uygulamanın hiçbir hukuki dayanağı da yoktur. Ama kendisine yapılan haksızlıklara karşı siyasal şiddet içeren hiçbir davranış içine girmemiştir. Nitekim Şeyh Said isyanına da katılmamıştır. Çünkü emr-i bi’l-maruf, nehy-i ani’l-münker ilkesi gereği dinsel ve etik bir temelden hareketle haksızlıklara direnirken temel ilkesi de, en faydalı olanı talep etmek olduğunu söylemiş, bunun için de her durumda açık, net ve doğru olmayı tercih etmenin zorunluluğunu göstermiştir. Vatana, millete ve asayişe zararvermemek temel ilke olunca, hiçbir gizli örgüt ve komitelerle ilişkinin olmaması da doğaldır.

Afyon mahkemesinde sivil itaatsizlik örneğinin nasıl olacağını göstermiştir. Üçünçü kez tutuklanan ve yaşı ilerlemiş bir alimi, hükümet bütün hürriyetlerden mahrum etmeye devam ediyor. Yirmi ay ceza alıyor. Hapiste iken bir de zehirleniyor. Ama buna rağmen ‘Eğer ölürsem, dostlarım intikam almasınlar.’ demeyi ihmal etmiyor. Görüldüğü üzere, o, her durumda şiddeti reddediyor, beddua bile etmiyor ve barış çağrısı yapıyor.

Nursi’ye göre, bir sistem içinde şiddetli muhalifler olması doğaldır. Fikir hürriyeti ve vicdan serbestliği ilkeleri gereğince, bir kısım Risale-i Nur talebeleri, sisteme dokunmamak kaydıyla, rejim ve usulünüzü ilmen kabul etmeyebilir, muhalif olarak durabilir, ama onlara kanunen ilişilmez. Çünkü bir şeyi reddetmek ayrıdır, kalben kabul etmemek ayrıdır, onunla amel etmemek tamamen ayrıdır. Yönetim, yapılan eylemlere bakar, kalpte olanlar ile ilgilenmez.

Ayrıca akıldan çıkarılmaması gereken nokta şudur: Kanunda keyfilik her zaman olabilir veyahut bir idarecinin keyfi, kanun namındaki emirlerine fikren ve ilmen taraftar olmak gibi bir zorunluluğumuz da yoktur. Bireysel olarak onunla amel etmek de gerekmez. “Yanlış ve kötünün iyisini seçmek, kötülükten yana karar vermek demektir.” diyerek “yanlışa evet” dememiştir.

Bu ilke genelleştirilebilirse, hem siyaset hem de dinî alanda birçok suistimaller ortadan kalkacaktır. Çünkü “Kötüyle yaşamak istemiyorsan, kötülük yapma ve yanlışları onaylama.” şeklindeki ilke, zaman, mekân ve sınır tanımaz.

Özetle İslam düşünce tarihi açısından söyleyecek olursak, Hasan Basri, Ebu Hanife ve Said Nursi gibi iç dinginliğini yakalamış, bilge insanların suistimaller ve haksız uygulamalar karşısında nasıl davrandığını bilirsek, ehven-i şer mantığıyla kötünün az veya çok olmasının mümkün ol(a)mayacağını göreceğiz. Çünkü kötülükle yaşamak istemeyen, az veya çok kötü diye bir ayrım yapmadığı ve kötüden yana tavır almadığı yani müspet hareket içinde olduğu zaman adaletli ve ahlaklı bir toplum oluşmasına katkıda bulunur.

Prof. Dr. Mevlüt Uyanık’ın 20 Haziran 2010 tarihli Zaman Gazetesi’ndeki Yorum Yazısından