İrfana Yolculuk
Bu gelenek zincirinin etkisi Gülen’in kendi anlatımıyla hayat hikâyesinde beliren (öne çıkardığı) ana temalarda da görülmektedir. Bu bağlamda özellikle edep, Kur’an merkezli yaşam, şeyhlerle olan iletişim ve etkileşim, manaya inanma, keramet, sahabe hayranlığı ve güçlü aile ilişkileri (bağlılıkları) çerçevesinde beliren bir aktarım görülür ki sözlü kültür ve gelenek zincirinin etkin olduğu bu şemada, gelenek hafızası olarak vaaz ve sohbet mekanizmasının araçsallığı başattır. Gülen, özellikle sahabe hayranlığı ve sevgisi bağlamında beliren edebî bir aktarımla din anlatımını tercih eder ki ilk dönemlerde beliren bu tercih, sözün sanatsallığı bağlamında ortaya konduğu gibi eserlerine de yansır.
Vaaz, yetişme çağında sohbetlerle şekillenen gelenek hafızasının kitabî bilgiyle birlikte yaygın eğitim sisteminde aktarımı sağlayan bir sistem olarak fonksiyon görür ve bu, mesleki bir tercih olarak da profesyonel bir kariyere dönüşür. Onun Korucuk köyünde başlayan bu tercihi, günümüzde internet ve diğer aktarımlarla evrensel bir ağ halini alır. Böylece yüz yüze işleyeninden başlayarak sanal ortamda güçlenen bir yeniden üretim olarak hafıza zinciri görevinin vaaza yüklendiği görülür. Esasen aile şeceresinin tanıtımında beliren argüman (bir yeniden inşa olarak da okunabilir) Gülen’in kendi hayatında da bir sergüzeşt olarak tecessüm eder: Gülen de sahabe bağlılığından zühde kadar aktarılan (farklı aile fertlerine ait) birçok vasfı kendi hayatında inşa eder.
Gülen, iki buçuk yıldan sonra kesintiye uğrayan örgün eğitiminin ardından medrese bağlamında değerlendirilebilecek (gelenek zincirinin söylem olarak üretildiği ve yeniden üretildiği mekân bağlamında yorumlanabilir) ve parçalı ve meşakkatli (dolayısıyla düzensiz) bir din eğitimi alır ki bu eğitim de onun sohbet geleneğinin kodlarına olan organik bağını perçinler. Hayatındaki önemli figürler ve söylem kaynakları, böylece dinî şahsiyetler ve onların gelenek hafızasını yeniden üreten dinî söylemleri olur ki Gülen’in küçük yaştan itibaren aynı zamanda bir dinî icra görevini de yürütmesi onun sözel gelenek aktarımında sohbet ve vaaz sistemini benimseyip geliştirmesine bir ivme olur.
Küçük yaştan beri yaygın din eğitiminin içinde bulunan biri olarak Gülen, Erzurum’da gönüllü olarak icra ettiği dinî görevlere profesyonel olarak Edirne’de (6 Ağustos 1959’da Üç Şerefeli Cami ikinci imamlığına atanarak) başlayacağı görevle yeni ve resmi bir düzlemde vaaz sistemiyle devam eder. Kendisinin bir yaşam tarzı olarak yaygın din eğitimi içinde olması, onun vaazı (ve diğer dinî görevleri) organik bir bağla ve profesyonellikle yürütmesinde bir avantajdır. Öte yandan bu durum, onun, vaazı geleneğin hafızasını taşıyan bir unsur olarak konumlandırmasında etkili olur. Esasen uygulamada gelenek pratiklerini yeniden üretme ve devam ettirme bağlamında da (Erzurum’da türbeleri gezip onlara Yasin okuma gibi) bir hafıza devamlılığı görülür. İlk vaazını genç yaşlarında vererek vaizlik kariyerine başlayan Gülen’in fikirleri için ilk ve hiç kuşkusuz en sağlam taşıyıcı araç vaazları olmuş ve bu vaazlar, tüm ülke sathında çok büyük bir cemaatin oluşmasına kaynaklık etmiştir.
Gülen, gelenek pratiğinin sürekliliği bağlamında değerlendirilebilecek bir edim olarak gezici (gönüllü) vaaz uygulamasını da genç yaşında gerçekleştirir. Babasının arzusu üzerine Ramazan ayında Sivas, Tokat, Amasya ve civarlarını gezerek vaaz eden Gülen adeta medrese sisteminde uygulanan cerre çıkma pratiğini yürütür. Bu pratik, medreselerde “Recep, Şaban ve Ramazan aylarına mahsus bir uygulama idi ve medrese talebeleri bu aylarda ülkenin çeşitli yerlerine dağılarak gittikleri yerlerde camilerde imam-hatiplik ve vaizlik görevlerini yerine getirirlerdi.” Medreselerde bir staj faaliyeti olarak beliren bu pratik, Gülen için vaaz sisteminin yerleşik bir yapı olarak hayatındaki yerini perçinleştirir. Çünkü bu geziyle birlikte Risale-i Nur külliyatıyla olumlu bir tanışma gerçekleşir ve bu külliyatın aktarımındaki sohbet ve vaaz sisteminin yaygınlığı, onun gelenek hafızasının ana zinciri olarak vaazı kalıcı bir şekilde benimsemesine neden olur.
Gülen’in yetişme çağında ve eğitim hayatında yeri büyük olan vaazın bir cemaatin meşru zeminde fikirsel boyutunun inşası için araçsallığı, Diyanet mensubu olarak resmi göreve başlamasıyladır. Esasen Edirne’de camide kalma (iki buçuk yıl Üç Şerefeli Cami’nin bir penceresinde kalır) gibi deneyimler de onun hayatında dinî kodların ve vaazın gündelik yaşam pratiği halinde bir organik bütünleşme sergilediğini betimler. Profesyonel görev ve zühd (toplumsal pratiklerden belli ölçüde uzak kalma) bir araya gelince, söylemin merkezinde geleneğin tarihî kodlarının aktarımının ve sohbet ve vaaz sisteminde canlı tutulan bir tarihî hafızada söylem inşasının belirmesi söz konusu olur.
Bu inşa, aynı zamanda -söylem ve pratik birlikteliğinin hafıza inşasında etkililiği olarak görülebilen- tasavvufla yürütülür ki başarı, bu durumda daha olası görülür. Bu pratik ve teori birlikteliğine dönemin siyasal ortamının getirdiği takip ve gözaltılar da eklenince sohbet ve vaaz, gelenek hafızasının vazgeçilmez ve dikkat çekici birer inşa aracı halini alır. Bu durumun getirdiği karizmatik imaj vaazların resmi bağlamda güçlendirilmesiyle meşruluk zemininde devamlılığa sahip olur. Esasen vaaz sistemine bağlılığı o düzeydedir ki Gülen, fikrî bunalım dönemlerinde bile (birinin altı ay kadar sürdüğünü ifade eder) vaaz vermekten uzak durmaz. Çünkü o bu halin mümkünlüğünü, onun İmam Gazzâlî, Said Nursî ve Necip Fazıl Kısakürek gibi sembol şahsiyetlerin de yaşadığı bir durum olduğunu aktararak kendine ve takipçilerine izah eder.
Dolayısıyla o, hafıza kodlarının taşıyıcılarının yaşadığı bu tür deneyimi kendi doğal akışında bir pratik olarak, yoruma açık bir kabulle, değerlendirir.
Gülen, sivil hayatının bir gündelik pratiği olduğu gibi profesyonel uğraşı da olan vaaz ve sohbeti, askerlik görevini yerine getirirken bir kenara bırakamaz ve bu hafızayı canlı tutacak etkinlikler sergiler. Esasen o, hayatının hiçbir döneminde bundan vazgeçmez; çünkü hayatının temel pratiği olarak vaaz, gelenek ve dinin temel hafıza kod taşıyıcısı olmuştur. Sözgelimi Erzurum’a geçici uğramalarında bile vaaz vermesi, bu pratiğin süreğenliğini gösterir. Bu süreğenlik elbette halkta bir karşılık bulan söylem ve hafıza üretmesiyle de alakalıdır. Halkın onun ortaya koyduğu hafızayı ve argümanı coşkulu bir dilin de yardımıyla benimsemesi, vaaz sisteminin devamlılığının (genç yaşına rağmen) garantörü olur.
Erzurumluların onu Edirne’de yaptığı görev nedeniyle Edirneli Hoca olarak tanıması, bir noktadan sonra kimliğinin doğduğu ve büyüdüğü yerden koparak mesleğine, yani vaaz sistemine entegre olmasını; dolayısıyla verdiği vaazların oluşturduğu imajın, kimliğinin odağını teşkil etmesini doğurmuştur. Söylemlerinin toplumsal zemine aktarımında, diğer bir ifadeyle mücadele sistematiğinde etkin olan dinî sohbet, onun Erzurum’da Halk Evi’nin kadrosuna girmesi ve Komünizmle Mücadele Derneği açma girişimi (1963) gibi eylemlere yönelmesini beraberinde getirir. Bu dernek girişiminin olduğu dönemde sadece İzmir’de bir örneğinin olduğunu aktaran Gülen, ikincisinin kendi gayretleriyle Erzurum’da açılmaya çalışıldığını belirterek esasında kendi söylemlerinin genişletişmiş bir zemine olan ihtiyacını da dile getirmektedir. Bu dernek kurma girişimi vaazla dirsek temasındadır: sözgelimi Gülen, İzmir’den tüzük getirtir ve bir vaazdan sonra Caferiye Camii’nin önünde toplanmak için anons yapar. Fakat sonuçta mevzuatla ilgili eksikliklerden dolayı dernek, o dönemde kurulamaz.
Vaaz imkânını her şartta arayan Gülen’in yaygın vaaz pratiği, hem onun tanınmasını hem de farklı kitlelere vaaz etme tecrübesi kazanmasını sağlar. Öte yandan vaazları, söylemlerinin kabul edilme gibi karşı refleks üretme ihtimalini de taşıdığı fikrini yaşantı yoluyla pekiştirir. Bu deneyim, ileride onun söylemlerinin şekillenmesinde etkili olacaktır. Nitekim askerlik görevi sırasında izinsiz vaaz verdiği için tutuklanıp mahkemeye çıkarılması ve hapsedilmesi sürecinde edindiği mahkeme deneyiminin, sonraki dönemde onun söylemlerinin şekillenmesinde ve milliyetçi-devletçi çizgisinin güçlenmesinde etkili olduğu söylenebilir. Bu deneyim, onun gelecekteki söylemlerinin çoğunlukla apolitik ve devlet yanlı yönlerini güçlendirme ihtimali taşıdığı gibi bu noktalardaki düşüncelerini daha net ifade etmesini de sağlamış olabilir. Bu bağlamda M. Hakan Yavuz’un, Gülen’in 1980 askeri darbesini destekleyerek ‘aşırı devletçi’ bir tavır benimsediği yönündeki analizi, onun milliyetçilik vurgulu vaazlarının tecessümüne atıf yapan bir okuma olarak görülebilir.
Gülen, vaazla olan bağını göçle pekiştirir; o, ‘mukaddes göç’ olarak tanımladığı bir yolculuğa inanır ve bu göçten beklediği, onu, yüklendiği misyonu yerine getirmesinin aracı olan vaizliği (ve imamlığı) yapabileceği bir mekâna ulaştırmasıdır. Bu amaçla 1964’te Edirne’ye yönelir. Görevi farklı olsa da -Kur’an Kursu öğreticiliğine atanır- vaaz etmeyi sürdürür. Bu, onun geniş kitlelere ulaşmasını sağlar ve tanınmışlığını gün be gün arttırır; bu da dikkatleri üzerine çeker. Bu dönemdeki vaazlar, onu basına taşır. Sonraki dönemlerde büyüyecek organizasyonel yapısının temellerini de burada, vaaz ve sohbet araçsallığıyla inşa eder. Darü’l-Hadis Camii’nin yanı başında yaptırdığı bir oda, onun sohbet halkalarının Edirne’deki çekirdeği ve kolektif bir bilincin inşasında gerekli temel unsurların üretildiği mekân olur. Kısa süre içinde caminin içinde bir ders halkası oluşur ve sohbete katılan 30’a yakın bir kitle ile kitap okuma dâhil bir çekirdek cemaat minvalinde kodlar inşa edilir.
Bu inşa sürecinde özellikle ilk İslam topluluğu dönemindeki yaşam kodlarına mistik atıflarla bir kolektif hafıza süreğenliği bağlamında motivasyon dinamikleri de dile getirilir. Bu tür halkaların oluşumu, dönemin de hassasiyetinin getirdiği ivmeyle, etrafta huzursuzluklara ve kovuşturmaya neden olur; dahası evi aranır ve kendisi emniyete götürülür. Onun görkemli mazi temaları, savcıların eleştirilerine de yansır ve ‘maziyi methedip şimdiyi kötülüyorsun’ biçiminde iddialara dönüşür. Böylece vaazlarının taşıdığı ve yeniden ürettiği hafıza kodlarının akış mecrası olan yüceltilmiş mazi imgesi, onun ileriki dönemlerde de sık sık bir siyasal ütopyaya sahip olma ve bu uğurda mücadele etme bağlamında suçlamalara muhatap olmasına neden olur.
Sonraki söylemleriyle kıyaslandığında, bu dönemdeki vaazlarının üslubunun daha keskin ve doğrudan olduğu anlaşılmaktadır. İleriki dönemlerde hem deneyimlerinin artışı hem de geniş kitlelerin katılımı, onun daha soyut ve daha genel söylemlerle birlikte daha yumuşak tasvirler kullanmasına neden olur. Sözgelimi bir bayram günü verdiği vaazın etkisini değerlendirirken sadece bayram namazı için gelen kitle ile günlük katılım sergileyenler arasında bulunan vaazı değerlendirme bağlamındaki farklılıkları daha iyi anladığını aktarması, deneyimlerinin kitleleri tanıma sürecine etkisi açısından net bir örnektir. Söylemleri, onu vaizlikten ayıracak türde yargılanmalara taşır. Onun bu tür kovuşturmalardan sonra özellikle öğrencilere yönelik ev sohbetlerine ağırlık verdiği görülür. Böylece vaaz ve sohbet sistematiğinin bir kısmı Edirne’deki kovuşturmalar sonucunda şekillenmiş olur.
Genele vaaz ve özele sohbet sistematiği, Kırklareli ve İzmir bağlamında güçlenir ve dinî bir gruplaşmaya doğru yol alınır. Gülen’in İzmir’e merkez vaizi olarak atanması, ona geniş kitlelere vaaz imkânı verir. Burada merkez vaizliğinin yanı sıra, Kestanepazarı Derneği Kur’an Kursu’nda gönüllü öğreticilik ve belletmenlik yapar. Yeni mekânı onun için kolektif hafıza kodlarını süreğen kılması için uygundur. Böylece tarihî bir cami ve avlusundaki küçük bir talebe yetiştirme yurdu etrafında oluşan bu Kestanepazarı dönemi, küresel ölçekte söylem ve pratikler sergileyecek olan bir hareketin gerçek çekirdeğinin ve bilinç kodlarının üretileceği kesit olur. Bu dönemde, hareketin ileriki zamanlarda önde gelen ve belirleyici aktörleri, bulundukları bu yurtta Gülen’in tedrisatından geçer.
Bu süreçte Gülen, yarı resmi olarak Ege’nin her yerinde vaaz etme salahiyetine sahiptir. Böylece 1969 yılında kahvehane sohbetlerine de başlayan Gülen, Ege Bölgesi’nin çeşitli il ve ilçelerinde vaazlar verir, ev sohbetlerine katılır. Kestanepazarı’nda sohbetler bir yandan da modern form olarak seminerlere katılma şeklinde başka kamusal alanlara taşınır. Bu süreç, onun bilim ve ilim bağlamında söyleminin modern dönemin ilkelerini de gözeten bir forma taşımasının kaynaklarından biri olur.
Diriliş Derneği adında bir kurumsal yapılanma da Gülen’in ilk dönem söylemlerinin bir ihya amacı taşıdığını aşikâr kılar. Bu dönem, himmetlerin (yardımların), talebe evlerinin açılışının, kampların kuruluşunun başladığı dönemdir. Özellikle kamplar, homojen bir kitlenin kolektif bilincinin ve ilişkiler ağının güçlendiği pratikler içermekteydi; dahası sözel ve pratiğe yönelik unsurların yanı sıra yoğun bir literatür okuması da hafıza kodlarının üretilmesini ve yeniden üretilmesini sağlayan bir sistematiği işlevselleştirmiştir. Camide vaaz, evlerde ve kahvehanelerde sohbet ve okullarda seminerler, okuma kamplarının da eklenmesiyle bir hafıza zinciri oluşturur. Bunların yazılı materyallerle desteklenmesi, sözün teknolojisinin yazıyla güçlendirilmesi olarak görülebilir. Modern dönem, büyüyen grubun söylem aktarımlarını yurt vb. kurumsallaşmalara taşımasına neden olur.
Modern dönem, modern bilimin verilerine dayanmayı ve modern hayatın sorularına cevaplar vermeyi zorunlu kılar ve böylece Gülen, 1975 yılında vaaz sistematiğine yeni bir halka ekler. Bu tarihte Kur’an ve İlim, Darwinizm, Altın Nesil, İçtimaî Adalet ve Nübüvvet isimli konferanslar serisine başlar. Bu yeni form ve içerik, onun geniş kitlelerin merakını celp etmesine neden olur. Ertesi yıl da devam eden bu konferanslar dolayısıyla İzmir dışında Ankara, Çorum, Malatya, Diyarbakır, Konya, Antalya, Aydın gibi illere gider. Görev bölgesinin dışına hitap etmeyi içeren bu durum, söylemini Türkiye geneline taşıyacak bir yayma yöntemi olur.
Dahası, bu yeni yaklaşım, onun, 1977’de ilk uluslararası pratiği olarak Almanya’ya gitmesini ve burada çeşitli yerlerde konuşmalar yapıp konferanslar vermesini sağlar. Hareketinin ivme kazanmasını sağlayacak ve tasavvuf geleneğinin merkezine ev sahipliği yapan İstanbul’daki ilk vaazını Eminönü’ndeki Yeni Camii’de, ikincisini ise Sultanahmet Camii’nde verir. Bu dönemde Gülen artık ulusal sınırlara yönelen ve bunun gereği olarak da dergi gibi yapılanmalara giden bir hareketin lideridir. O, önceleri sözel kültür yoluyla yürüttüğü kanaat önderliğini artık Şubat 1979’da ilk sayısı çıkan Sızıntı dergisinde başyazı ve daha sonra orta sayfa yazıları yoluyla sürdürür.
Gülen, 12 Eylül 1980 askerî müdahalesinin ardından uygulanan sıkıyönetim dolayısıyla ağırlaşan şartlar gereği vaizlik görevinden istifa eder. Esasen darbe dönemi, aynı zamanda Gülen’in resmi görevinin getirdiği ayrıcalıklarla oluşturduğu kitleye yönelmesini ve bir cemaat olarak yapılanmasını mümkün kılacak sivil toplum oluşumunu güçlendirir. Bu içe yönelme, sonraki dönemlerde tekrar açılma için vaizlik izni almasıyla birlikte cemaat dışına yönelmeye dönüşür. 1989 yılında bir yılı aşan bir süreyle devam eden Üsküdar vaazları, onun hareketini ulusal düzeye taşımasını sağladığı gibi, 1957’de tanıştığı Risale-i Nur’lardan yola çıkarak kendi söyleminin nitelik ve biçimini de belirginleştirmesine kaynaklık etmiştir.
Dahası bu sözel pratik yazılı materyale dönüştürülmek suretiyle sohbet havasında metinler ve kasetlerle ulusal düzeyde modern döneme uyarlanmış bir hitabet ağı oluşturulmuştur. Bu metin ve kasetler hem aileler tarafından hem de hareketin evlerinde talebeler tarafından kolektif hafızanın kodlarının öğrenildiği, üretildiği ve yeniden üretildiği bir sistematik ortaya koyar. İstanbul gibi büyük şehirlerin çeşitli semtlerinde verdiği vaazlar, onun tasavvuf ağının merkezî kitlenin seçenekleri arasına girmesini sağlamıştır. Bunlar içinde Fatih Camii vaazları, hareketin mensupları için ayrı bir sembolik kodlar sistemine sahiptir. Nihayetinde Gülen 1991’de kamusal alanda verdiği vaazlarına son verir.
Aktarılan bu vaizlik serüveni, Gülen’in hem mesleki formunu, hem söylemini hem de kitlesinin kolektif hafızasını şekillendirmiştir. Sonraki dönemlerde onun vaazları, kasetler halinde sistematik bir biçimde halkalara ve yurt içi ve yurt dışı gibi geniş bir coğrafyaya yayılırken esasen vaaz ve sohbetin gücünün ve önceliğinin bu hareket için ne kadar önemli olduğunu temsil etmekteydi. Söz gelimi vaaz kasetlerinin bugün bulunduğu Pennsylvania Eyaleti’ne ondan daha önce (1980’li yıllarda) ulaşması, vaazın ne düzeyde hâkim bir form olduğuna işaret etmektedir.
Esasen Gülen de söylemlerinin satır aralarında vaazın kendi başarısındaki önemine değinir: “Camide vaaz ettiğim zamanda namaz kılmadıkları halde, abdestsiz sohbet dinleyen insanlar vardı.” Bu teveccüh, aynı zamanda onun insanı merkeze alan ve yeni bir karakter tipi ortaya koymaya yönelik etkileşim ağları ortaya koyan “ulema geleneği içinden gelen bir ‘ıslahatçı” olarak değerlendirilmesini de beraberinde getirir. O, yetiştirmek istediği ‘altın nesli’ yine sözel kültürün ana referans noktası olan ‘sahabe’ döneminin karakter kodlarından yola çıkarak tablolaştırır. Dahası, bir kimlik ve şahsiyet inşasına yönelen bu neo-Nur hareketinin liderinin vaazlarındaki söylem, onun eğitime yönelen hizmet anlayışının gerekçesini açıkladığı gibi, onun liberalizmin getirdiği yaşam tarzının onaylanması bağlamında (aşırı söylemlere karşıt olarak) vaaz vermesine Özal’ın verdiği desteğin (ve yasağın kaldırılması) gerekçesini de izah etmektedir.
Bugün, her pazartesi bir internet sitesinde güncel sohbetinin (vaazının) yanı sıra onun işaretiyle kurulan sistemin halkalarında ev gruplarından bölgesel sohbet zincirlerine kadar hepsinde hâkim form olarak sohbet (vaaz) ve ideal lider olarak abi (sohbet eden) bulunmaktadır. Bu yapılanmanın en temel söylemsel unsuru ‘sohbet’ iken ‘temsil’ ise sohbetin tamamlayıcı unsuru olarak hâkim bir pratik olmaktadır. Öte yandan görsel medyada üretilen ve yeniden üretilen söylem ve imajların yanı sıra Gülen’in sohbetlerinin kitaplaştırılması, kitaplarının sürekli gençlere uygun hale getirilmesi gibi değişik biçimlerde yeniden dizayn edilmesi, özet kitapçıklar vb. oluşturulması, onun söyleminin ve sohbet gücünün yaygın bir form olarak kalmasını ve kişisel karizmasının bir anlamda yatay bir rutinliğe ulaşmasını sağlamaktadır. Bugün, hiç kimse bir sohbet halkasında bulunmadan etkili bir bağ kurmuş olarak kabul edilmemekte ve bu nedenle okuyarak tanımadan çok, katılım ve etkileşim tercih edilmektedir. Gülen’in temel vaaz anlayışı, sözel niteliğin yanında eylem merkezli olduğu için dershaneler, yüzlerce okul, finans kuruluşları, radyo ve televizyonlar vb. unsurlar sözel geleneği somut hizmet unsurlarına dönüştürmeyi temsil etmektedir. Kadim sûfî geleneğin, çağdaş yapısal koşullara uygun bir yeniden üretimi olarak değerlendirilebilecek Gülen Hareketi’nin bütün kurum ve ilişkiler ağı, sohbet ve okuma pratiğinin bir aracı olarak görev üstlendiği söylenebilir.
Esasen onun diğer dinî gruplarla olan iletişiminin diyalog çerçevesinde ve kişisel temas yoluyla yürütülmesi tercihi de bu bağlamda değerlendirilmelidir. Onun için eğitim faaliyeti bir diyalojik köprü olarak yorumlanabilir. 1990’da Türki Cumhuriyetlerde başlayan bu süreç, küresel bir hareket halini alır. Esasen onun adıyla anılan hoşgörü ve diyalog süreci söylemleri, 1990’lı yıllarda kamplar halinde olduğunu ifade ettiği Türkiye’yi birleştirme çabası olarak lanse edilirken, 2000’li yıllarda bu süreç, artık küresel bir harekete dönüştürülür.
Hareketin küresel bir hale gelmesi, söylemlerinin aynı zamanda daha üst çerçevelerde medeniyetler diyaloğu, hümanizm gibi yerelliği aşan düzeylerde yeniden üretilmesi sonucunu doğurur. Bu üst çerçeve, aynı zamanda Gülen’in, Konfüçyus, Platon, Kant, Mill ve Sartre gibi insan-toplum kuramları olan yaygın kabul görmüş figürlerle karşılaştırılmasını da beraberinde getirir. Böylece Gülen’in hayatında 1950-60 arasında yerel bir form olarak başlayan vaaz sistematiği, 1960-70 arasında Ege bölgesi bağlamında bölgeselleşir ve 80’lerin sonunda ulusal düzeyde açılımların kapısını aralayan İstanbul gibi merkezî tasavvuf kitle ve geleneklerinin bulunduğu alanlara dâhil olarak ulusal düzeye taşınır. 1990’lı yıllarda Türki Cumhuriyetlere yönelmeyle yurt dışı açılımları başlar. 2000’li yıllar ise hem hareketin hem de Gülen’in pratiklerinin küresel düzlemde okunabilecek bir konuma geldiği görülür ve bu dönemlerin hepsi, merkezde vaaz ve sohbet sisteminin bulunduğu hafıza aktarım dinamiği yoluyla süreğenlik kazanır.
Son tahlilde beliren ‘neden vaaz temel bir pratik olur?’ sorusunun yanıtını, Gülen’in dinî irşad ve tebliğ bağlamında metod ve amaç olarak peygamber misyonunu benimsemesinde bulmak mümkündür. Vaaz, bu bağlamda peygamber misyonunun süreğenliğini sağlayan otantik eğitim formu olarak fonksiyon görür. Gülen sûfî geleneğinin de getirdiği ivmeyle disiplinli bir yaygın din eğitimi himaye sistemini vaaz yoluyla üretir. Bu himaye ilişkisi güçlü bir sitemin ortaya çıkmasını sağlar ve vaaz, yani sözün gücü, bunun yanı sıra bir de kitlesel aktiflik üretiminde etkin olur.
Sözün gücünü kitlelerin oluşturulmasında ve harekete geçirilmesinde kendi anlam kodlarını taşıyan bir hafıza zinciri olarak vaazın araçsallığı düzleminde etkin kılma, hareketin belirgin bir özelliği olur. Sözün bu gücü, Gülen’in yayınlanan birçok sohbetinin ve vaazının deşifresiyle de kendini gösterir. Gülen için vaaz, sadece bir yaygın din eğitimi ya da dinî bilgi aktarım aracı değildir. Vaaz onun için bir hafıza inşa aracıdır ve bu hafıza, bütün İslam tarihinin seçilen yapraklarındaki anekdotlarla inşa edilen bir kültürün aktarımını içerdiği gibi, güncel hayatın sorunlarına yönelik bir tutum ve bilgi aktarımının da aracıdır.
Sonuç
Din, toplumu etkilediği gibi toplumsal yapı ve kültürel kodlar da dinin yaşanma biçimini ve örgütlenme tarzını etkiler. Böylece bulunduğu toplumsal yapı ve kültürel havzadan soyutlanamayan dinî grup ve yorumlar, dönem dönem koşullara uygun kararlar vermek durumunda kalır. Bu önemli kararlardan biri, 20. yüzyılın başlarında Cumhuriyet’in devraldığı Osmanlı mirasının sosyo-kültürel dokusunda yaptığı önemli değişimler karşısında dinî grupların vermesi gereken karardır. Cumhuriyet dönemiyle birlikte eski hiyerarşilerin ve kurumların köklü bir değişime tabi tutulmasıyla, özelde tarikatların Şeyh Said isyanından sonra yasaklanmasıyla birlikte tasavvufun bir yaşam tarzı ve anlam evreni olarak devam edebilmesi için güvenli bir ada arayışı söz konusu olur. Dinî grupların bu arayışı, resmi form olan cami cemaati (gruplaşma formu) ve vaaz (aktarım dinamiği) etrafında yeniden kurumsallaşmada karar kılmıştır. Cami imamı veya vaizi olan dinî grup lideri, böylece hem kurumsal yapıda hem de özel mekânlarda sohbet etme imkânına ulaşmıştır; müritlik sistemi cami cemaati üzerinden devam etmiştir. Bu yöntem, aynı zamanda geniş kitlelere hitap imkânı da ortaya koymuştur. Böylelikle dinî grupların özel mekânlarda yaydığı sözlü kültür, camilerdeki vaazı da sistemin meşruiyet tanıdığı alan bağlamında varoluş formlarına katmalarıyla birlikte, bir dinî hafıza zinciri olarak vaazın (sohbetin) etkin ve başat olmasına yönelik bir eylem kategorisi üretmiştir.
Hem Nakşibendiliğin klasik formunun devamı olarak İskenderpaşa Cemaati’nin lideri Kotku’nun, hem de Nurculuğun neo-sûfi formu olarak Gülen Hareketi’nin liderinin yaşam öyküsünde beliren diyanet mensubu olarak dinî grup liderliği, özellikle vaaz pratiği bağlamında bir hafıza aktarım örneği olarak belirmiştir. İkisi arasında temel yapısal farklılıklar olsa da ilki daha eski ve yaygın, ikincisi ise örgütlenme biçimi vb. özellikleri açısından daha yeni bir örnek olarak ele alınmış ve her ikisinin de vaaz sistematiğini etkin olarak kullandığı ve böylece devamlılıklarını geniş kitlelerin tanıklığında sürdürdüğü tespit edilmiştir. Mevlevîlik gibi 20. yüzyılın başına kadar güçlü gelen bazı yapılar, cami cemaati ve vaaz sistematiğini etkinleştiremediği için zayıflamıştır. Son tahlilde Cumhuriyet, ortaya koyduğu yeni toplum tipi ve kültür algısıyla özellikle bazı biçimsel yapılanmalarda dönüşüm sağlamıştır. Yeni dönemde tasavvuf, kolektif hafızanın önemli bir parçası olarak kalmış ve kaybettiği yapısal formları için yeni veya ikame biçimler arayışına girmiştir ki vaaz, bu bağlamda (cami ikamesiyle) etkin bir hafıza zinciri aktarımı olarak belirmiştir. Bunun anomi olmaktan öte, her ne kadar yeni toplum tipi bunu çok istenilir görmese de, bir hafıza devamlılığı olarak görülmesi daha doğru bir okumadır; çünkü sözlü kültür ve hafıza, Ong’un belirttiği gibi, sürekliliğe ihtiyaç duyar ve değişim de kendi içinde olur.
Bayram Sevinç, AÜİFD 53:2 “Dinî Grupların Hafıza Zinciri Olarak Vaaz” adlı makaleden alınmıştır.
