İrfana Yolculuk
Ama üç çeyrek asır demeden pes etti, geride milyonlarca maktul, harap edilmiş bir beşeri kültür, maddeten ve mânen viraneye çevrilmiş diyarlar ve kendisine lanet okuyan yüz milyonlar bırakarak bir daha geri gelmemek üzere çekip gitti.
İslâm İse, aradan geçen 15 asra rağmen dimdik. Bütün bir küfür âleminin sistemli, ısrarlı elbirlik saldırılarına rağmen dimdik, taptaze. Her gün yeni gönüller, yeni diyarlar fethetmeye devam ediyor. Avrupa’ya, Amerika’ya sulh yoluyla girdi. En İleri zekâları ve en öndeki İlim ve kültür dahilerini, tefekkür ustalarını kendine çekerek bütün İnsanlığa sulhu götürme hedefine emin adımlarla ilerliyor.
Hele ilk asırdaki, Hz. Muhammed ve O’nun ashabı dönemindeki, silahsız, emeksiz, askersiz dönemdeki başarılan beşerî ölçülere sığmıyor, izah edilemiyor. Çoğu kere “Mucize “, ” İslâm Mucizesi ” denip geçiliyor.
İslâm dünya çapında gündeme geldiği, İslâm Milletlerinin de geçmişin esaret ve asırların uyuşukluğundan kurtulma dönemine girdiği bir devrede, İlk müslümanların başarısını” mucize ” kelimesiyle İfade etmeyi uygun bulmuyoruz. Çünkü bu İzah, onların başarıda takip ettiği yoldan İbret almaya, İstifade etmeye engel olacaktır. Zira biz, mucize deyince, taklidi kabil olmayan bir ihsan-ı İlâhî anlıyoruz.
Bize göre, başta Resûlullah Aleyhi’salâtu vesselâm olmak üzere, ilk nesli müslümanlarının başarılarındaki sır, onların mucizeden ziyade, beşer fıtratına ve eşyanın tabi olduğu kanunlara uygun hareket etmelerinde yatar.
Başka bir ifade İle onların başarılan, takip ettikleri metodda gizlidir. Bu metod incelenir, ayan beyan ortaya çıkarılır, sonra da kendi meselelerimizin çözümünde takip edilirse, onların o devirde elde ettikleri başarıları, bizler bu zamanda elde edebiliriz.
Esasen Hz. Muhammed, ahir zaman Peygamberidir. Her ne getirmiş, her ne tatbik etmiş ise, kıyamete kadar gelecek bütün asırlar ve nesiller için örnektir, metoddur, yoldur. Bize düşen, getirdiği ” Ta’lim” in zamana, zemine ve teknik teçhizata bağlı ameli fürûunda takılıp kalmadan, bunların gerisinde yer alan prensipleri ortaya çıkarmak ve onları tatbik etmektir, İslâmın mucizeliğinin bu prensiplerde, takip edilen o. metodlarda aramak en doğru yoldur. Çünkü bu prensipler gerçekten mucizedir. Onları, insan ve eşyayı yaratan Rabbülâlemin talim etmiştir. Nazarı kısa, ilmi sınırlı beşer dehasından çıkmamışlardır. Bu sebeple eşyayı ve İnsanları yönlendiren kanunlara uygundurlar. Bu kanunlara muvafık hareket, insanları kesin başarıya götürecektir.
Başta Resul-i Ekrem aleyhissalatu vesselam olmak üzere İlk nesil müslümanların başarıları, fıtrat tezgahında mevhibe-i İlâhi olarak hazırlanan bu ölmez ve ezelî düsturları harfiyyen takip etmelerinden; onları, beşeri tağyire hiç yer vermeden her hususta aynen rehber kılmalarından ileri gelmiştir.
Düsturları, umumi prensipleri, tekrar tatbik yolu her vakit herkese açıktır. Öyleyse biz, bunları ortaya çıkarıp kendimize hayat yolu yaptığımız takdirde, tabiata hakim kanunlara muvafık hareketin bir kerameti olarak ilahi nusreti hak etmeye ve yeni İslâmî mucizeler ortaya koymaya manzet olacağız demektir.
Resulullah aleyhiselatu vesselam’ın takip ettiği metodların hepsini ortaya koymak bu araştırmamızın gayesi değildir. Ancak biz burada iki prensibe dikkat çekmeye çalışacağız:
1) Muhataba göre hareket etme prensibi.
2) Tedrici hareket etme prensibi.
MUHATABA GÖRE HAREKET PRENSİBİ
Resulullah aleyhiselatu vesselam’ın takip ettiği en mühim metodlardan biri budur. Bazı hadisler bunun Allah tarafından emredildiğini gösterir.
” Allah bana ” İnsanlara müdûra” yı emretti, tıpkı farzları yapmamı emrettiği gibi”. Buradaki “Müdarâ” yı şarihler, ” tatlılık, yumuşaklık, gönül alıcılık, kardeşlik, tatlı sözlülük, sertlik ve kabalığı terk ” vs, olarak açıklamışlar ve müdâra’nın ” İnsanlarla ülfet ve iyi geçinmenin en kuvvetli sebebi ” olduğunu belirtmişlerdir .
Rab Teâla’nın Resulullah’a tatbik ettiği İlâhi terbiyede insanlara müdâra’nın farzları yerine getirmeye denk tutulmuş olması, tebliğ-i risâlet ve neşr-i din hizmetinde bu düsturların ne derece ehemmiyet arzettiğini gösterir.
Nitekim bu hususa dikkat çeken rivayetler çoktur. Bir başka hadiste : ” İnsanlara müdâra ile emrolundum” buyrulur. Bir diğerinde ” Müdâra’nın sadaka olduğu “ beyan edilir . Bir diğer hadiste:
“Aklın bası, Allah’a imandan sonra insanlara müdâra’dır. ’ Dünyada iyilik ehli olanlar, ahirette de iyilik ehlidirler. Dünyada kötülük ehli olanlar, ahirette de kötülük ehlidirler” buyrulur.
Tebliğinde muhatabın durumunu göz önüne almanın, Resulüllah’ın risâlet vazifesinde ne kadar asilne kadar öncelikli bir yer aldığını görmek İçin, Kur’an’ın yedi harf üzere nûzûlüyle ilgili hadisin bir vechini burada kaydetmek İsteriz;
Ubey İbnu Kab’dan gelen bir rivayet, Kur’an’ın yedi harf üzerine inmesiyle ilgili hadîsin, dinde muhatap meselesinin ne kadar köklü bir mesele olduğunu, Resulullah’ın bu meseleyi bi’setin başlarında göz önüne aldığını gösterir. Zira Resulullah aleyhisselatu vesselam bir ziyaretinde, Hz. Cebrail aleyhisselam’a ;
” Ben ûmmi bir ümmete gönderildim, içlerinde yaşlı kadınlar, ihtiyar erkekler var, genç kızlar, delikanlı oğlanlar, hiç kitap okumayan katı adamlar var ( ne yapacağım ?)” diye endişesini izhar eder. Hz. Cebrail:
” Kur’an yedi harf üzere İnmiştir’’ diyerek, orada hepsinin anlayışına muvafık gelecek ûslub ve mâna derecelerinin olduğunu haber vererek Resulullah’ı teskin eder.
MUDARANIN BİRİNCİ UMDESİ:AKLİ SEVİYELERİNE GÖRE HİTAPETMEKTİR
İnsanlara müdâra’nın en müessir ve zaruri yollarından biri onlara, anlayacakları bir muhtevada hitabetmek olsa gerektir. Çünkü, Resulullah, bu hususta da irşad ve ısrarda bulunmuştur. Rivâyetler Resulullah’ın, Ashâb’a, halkın akıllarının seviyesine göre konuşmalarını emrettiğini belirtir. Hz Ayşe’den gelen bir rivayet aynen şöyle : “Aleyhisselatu vesselam, halka, akıllarının derecesine güre konuşmamızı emrederdi” İbni Abbâs radıyallahu anh’tan gelen bir rlvâyet de şöyledlr:
“Ümmetime hadislerimden akıllarının alabileceklerini rivâyet edin, aksi halde onları fitneye atarsınız “
İbnu Abbâs, bu nebevi ihtar sebebiyle, halktan, pek çok meseleyi gizlemiş, onları sadece ilim ehline rivâyet etmiştir .
Bu hadiste haber verilen “aklın almıyacağı” hitabın sebep olacağı “fitne”nin mahiyeti bir başka hadiste açıklığa kavuşturulmuştur: “şöyle buyrulur:
“İnsanlara anlayacakları şeylerden (yadırganmayıp hoş karşılayacakları ve takatlarına uygun olan bir tarzda hitapta bulunun. (ve kafalarını karıştıracak şeylere yer vermeyin). Aksi takdirde, bu, onları Allah ve Resulünü tekzibe sevkeder. Her halde bundan hoşlanmazsınız
HZ.PEYGAMBERDEN BAZI DAVRANIŞ ÖRNEKLERİ
Resulullâh’ın tavırlarında ve konuşmalarında, muhataplarının seviyelerini nazar-ı dikkate alıştaki ısrarı bâzı değişik örneklerle göstermek isteriz:
* Ukkâşe ibnu Sevr’in anlattığına göre, Ukkâşe’nin sürüsünü güden cariyesl, bir koyun kaybeder. Bunun üzerine cariyesini döven Ukkâşe, yaptığının hata olduğunu anlayınca, kusurunu telafi etmek üzere. Hz. Peygamber’e başvurur, hadiseyi anlatır. Aleyhisselatu vesselam : ” Câriyenin mü’min olduğunu bilseydim, hemen azad edilmesine hükmederdim ” der ve onun iman durumunu tahkik etmek üzere yanına çağırtır. Köle kadın gelince sorar :
– Ben kimim?
– Sen Resulullâh’sın !
– Allah nerededir?
– Semada!
Bu cevaplar üzerine Resulullâh hükmeder : ” Bunu azad et! Çünkü mü’mindir ” .
Aleyhissalatu vesselam başka vesilelerle de câriyeleri, Allah’a mekan izafesine götürdüğü için, İlk nazarda kelâmi açıdan mahzurlu sayılabilecek bir tarz İle imtihan ederek mü’mine olduklârına hükmetmiştir
* Resulullâh Ehl-i Kitap olan Mecran papazlarına yazdığı mektuba şöyle başlar :
” Hz. İbrahim, Hz. İshak ve Hz. Yakub aleyhimüsselam’ın İlahının adıyla…”
* Mekke’de çok güzel güreşen, güçlü bir pehlivan vardı. (Kuvveti ve iriliğiyle şöhret yapmış, sırtı mağlup olarak yere hiç değmemişti) Onunla güreşmek üzere hariçten gelen kimseler olurdu. O hepsini yenerdi. Bir gün, Mekke’nin düzlüklerinden birinde Resulullâh onunla karşılaştı ve:
– Ey Rükâne, Sen Allah’tan korkmuyor, davet ettiğim dine icabet etmiyor musun?
Dedi, Bazu gücünden başka bir şeyden anlamayan Rükâne :
– Ey Muhammed senin doğruluğuna bir şahid var mı ?
Dedi. Aleyhlsselâtu vesselam onun anlıyacağı bir lisanla cevap verdi:
– Evet var. Eğer seni güreşte yıkarsam söylediğimin hak olduğuna inanacak mısın?
Buyurdular, öbürü :” Evet Ey Muhammed !” deyince,
– Öyleyse güreşe hazırlan! Dedi. Rükâne;
– Hazırım
Deyince, Resulullâh yaklaşıp, yakaladığı gibi Rükâne yi tuş etti. Neticeden şaşkına dönen Rükâne, güreşin yenilenmesini teklif etti.
İkinci, üçüncü sefer güreştiler. Ama her seferinde tuş oldu. Neticeden hayrete düşen Rükâne durup:
– Sende acayip bir hal var
Demek zorunda kaldı ”
* Enteresan bir örnek. Resulullah’ın cahiliye devrinde hırsızlık ve yol kesiciliğiyle şöhret yapmış Tayy kabilesinin, reisi durumunda olan Adiyy’e sarfettigl sözdür. Adiyy huzuruna geldiği zaman, İslâm hakkında uzun uzun bilgiler verdikten sonra Rasulullah sözünü şöyle tamamlar :
“… Ben müslümanlar hakkında fakirlikten korkmuyorum. Çünkü yardımcınız Allah’tır, O ihtiyaçlarınızı (yakında bol bol) verecektir (Ve öylesine de emniyette olacaksınız ki,) devesine binen bir kadın, Medine’den Hireye ve hatta daha uzaklara tek başına gidebilecek ve hırsız korkusu olmayacak”. Bu sözleri İşiten Adiyy der ki : “Ben içimdenTayy kabilesinin hırsızları nereye gidecek” diye sormaya başladım ”
*Hudeyblye Sulhu sırasında, henüz sulh yok. Müslümanlar umutsuz bir bekleyiş içindeler. Mekke’den birkaç elçi gelmiş hiç biriyle ortak bir anlaşma noktası temin edilememiş. Bu sırada Müslümanların Mekke’ye gönderdiği elçi, Hz. Osman’ın öldürüldüğü şayiası da çıkmış, Resulullah, bunun üzerine oradaki bütün müslümanlardan ” Ölünceye kadar clhad “ biati almış.
Bu atmosfer içerisinde, Mekkeliler Beni Kinâne’den birini, durumu tahkik için gönderirler. Resulullah bu zatı uzaktan görür görmez : “İşte falan! Bu, kurban develerine saygı duyan bir kabiledendir. Kurbanlıklarınızı ona gösterin” der. Halk Kurbanlık develerini önüne sürüp telbiye getirmeye başlarlar. Bu durumu gören elçi duygulanır ve:
Sübhanallah I Bu kimselere Beytullah’ın yolunu kapamak doğru olmaz I der ve dönünce Mekkelilere gördüğünü anlatarak meşhur Hudeybiye Sulhûne onları İkna eder
*Ebû Temtene el- Cüheyni : ” Hangi şeye dua edip talep’te bulunuyorsun ? diye sorunca Aleyhisselatu vesselam onun anlayacağı sıfatları zikrederek cevap verir : ” Sana bir zarar gelince, onu kaldırması için dua ettiğin, arazine kuraklık vurduğu zaman bitkini çıkarması İçin yalvardığın, herhangi bir şeyin çölde kaybolunca onu sana iade etmesi için yakardığın Zat-ı Zülcelâle duada bulunuyorum”
*Beni Fezâre’den Damdâm ibnu Katâde gelip karısının siyah bir çocuk doğurduğunu söyleyerek kadınından zina şüphesini ima eder. Resulullah’la aralarında şu konuşma geçer:
– Senin develerin var mı ?
– Evet!
– Renkleri nedir ?
– Kırmızıdırlar,
– Aralarında boz renkli de var mı ?
– Evet boz olanlar da var.
– Peki bu bozlar için ne dersin (nereden geldiler ?)
– Belki de bir damara çekti.
– Öyleyse senin çocuğun da bir damara çekmiş olabilir
Selef büyükleri, bu nevi hadislerden hareketle, ilmi ehline verip, nâehle vermemeyi, “İlmin kişi üzerindeki hakkı” olarak tavsif etmiştir . Kaynaklarımız, bu meselede selefin ihtiyatını gösteren rivayetlerle doludur ; İbnu Mes’ud : “Sen bir cemaate akıllarının almıyacağı bir şey söylersen mutlaka bu, bir kısmına fitne olur” demiştir .
Ahmed İbnu Hanbel : “Zahiri, Sultana isyan etmeyi ifade eden hadisleri İmam Malik : “Cenab ı Hakkın sıfatlarıyla ilgili hadisleri, Ebu Yusuf: “Garaibe giren hadisleri uluorta tahdis etmeyi mekruh addetmişler, hoş karşılamamışlardır . Ebu Hureyre radıyallahu anh: “Ben Resulullah’tan iki kap dolusu hadis belledim. Bunlardan birini halka yaydım, ötekine gelince, şayet onu yaymış olsam şu gırtlak kesilir demiştir. Hasan-ı Basrî, Resulullah’ın Ureyne’lilere verdiği ceza İle ilglli hadisi Enes’in Haccâc’a rivayetini hoş karşılamamıştır. Zira Haccâc, mûslûmanların kanını dökmede onu esas almış, hiçbir fikhî usûle dayanmayan hükümler çıkarmıştır.
Hulasa. Resulullah’ın, hltabederken insanların anlayış durumlarının gözönüne alınması gereğine müteallik irşadlarını esas alan İslam üleması, zahiri, bid’ayı takviye ederek, şekilde olan hadislerin -esasen zahirleri murad olmaması haysiyetiyle – rivayetini mekruh addetmişlerdir .
MÜDARADA İKİNCİ UHDE : MUHATAPLARIN DİLİYLE KONUŞMASI
Resulullah’ı başarıya götüren hitabi tedbirlerinden biri de muhatablarının anlıyacağı bir dil kullanmasıdır. Gerçi bütün muhataptarı Araptı. hepsine arapça ile hltabedlyordu. Ancak, Arapların kendi aralarında lehçe farkları vardı. Günlük olarak kullanılan kelimeler ve hatta kelimelerin kullanılış tam bir lehçeden diğerine, zaman zaman birbirlerini anlamada zorluk çıkaracak kadar ciddi farklılıklar arzediyordu. Resulullah, her seferinde muhatabının anlayacağı üslub ve kelimeleri kullanıyordu. Hz.Ali, Aleyhiselatu vesselam’ın, Beni Nehd heyetine hitabı . dinleyip anlamada zorluk çekince şöyle demiştir : “Ey Allah’ın Resulü! sen ve biz aynı babanın evladlarıyız. (Aynı beldede yetiştik) Fakat senin Arap heyetlerine, çoğunu anlamadığımız bir dille konuştuğuna şahid oluyoruz.
Münavi. bu çeşit suallerin Hz.Ebu Bekir, Hz. Ömer gibi diğer büyükler tarafından da sorulduğuna dair rivayetler kaydeder .Resulullaha halkın lisanına göre konuşabilme hassasının risalet vazifesindeki ehemmiyetine dikkat çekmek üzere , bu hususta soranlara : “Beni Rabbin Terbiye etti ve terbiyemi mükemmel kıldı. Çocukluğum da (Arapçayı en fasih konuşan }Beni Sa’d’da geçti” diye cevap vermiştir. Nitekim Benî Sâ’d İbnu Bekr heyetiyle gelen Muhammed İbnu Atiyye “Resulullah Aleyhisselatu vesselam bana, bizim lehçemizle hitabetti’ diyerek dikkat çeken bir hususu belirtir . Habeşistanda doğmuş olan Ümmü Hâil e bir hırka giydiren Resulullah, ‘Yakıştı, yakıştı” makamında “Senûh Senûh ! ” der şarihler kelimenin habeşce olduğunu ve” çok güzel” manasını taşıdığını belirtirler .
Âlimler Resulullah’ın, İlâhi bir terbiye ve murakebe ile bu tutumu hayatı boyunca takip ettiğini İttifakla söylerler. İbnu’l-Esîr der ki: Aleyhisselatü Vesselam, Araplara aşiret ve kabile, farklarına, oymak, boy ve hatta hanedan ayrılıklarına göre farklı hitab eder, herbirinin anlayabileceği hususları ve bildikleri şeyleri mevzubahis ederek onlarla konuşurdu.
Bu sebepten şöyle demişti : “Ben insanlara akılları seviyesinde hitabetmekte emrolundum”. Sanki Aziz ve Celil olan Allah, O’na ceddinin evlatlarından bir başkasının bilmediğini öğretmiş ve O’nda uzak ve yakın Araplara dağıtılan ve onlarda bulunmayan bütün maarifi cemetmişti. Gerek yanında bulunan Ashab ve gerekse heyetler halinde gelen Araplar onun söylediklerinin çoğunu anlıyor, bilmedikleri olursa onu da soruyorlardı, O da onlara açıklıyordu”.
Farklı dil hususu Resulullah aleyhisselatü vesselam’ ın muhtelif Arap kabilelerine gönderdiği mektuplarda daha bariz görülmektedir,
Çünkü meselâ Zekat’la ilgili olarak yapılan talimat mektuplarında, çok farklı kelimelerin yer aldığı görülür .
Şunu belirtmede fayda var : Resulullah’ın bir mevhibe-i İlâhi olarak muhatabının lisanınca konuşması hadisesi, “Aleyhisselatü vesselam’ın zatına mahsus bir hususiyettir, ümmetçe tatbik edilemez” şeklinde anlaşılmamak, ilâhî terbiyenin sonucu olarak öyle davranmış olması, bu çeşit davranmanın ehemmiyetini ifade eder. Bunu, “Ümmet İlahi irşâda dayanacak kadar ehemmiyet taşıyan bir sünnetin tatbikatını ihmal etmemeli’ diye anlamak gerekir.
MÜDARANIN ÜCÜNCÜ UMDESİ: İÇTİMAİ SEVİYELERİNE GÖRE MUAMELE
Muhataba göre muamele sadece onların akli ve anlayış seviyelerini esas almayı gerektirmez. Onlara ikramda, ihsanda, ağırlamada da içtimai seviyelerine, temsilcilik durumlarına ve zenginliklerine göre kısacası maddi ve manevi içtimai seviyeleriyle mütenasib davranmayı gerektirmektedir. Bu sadedde Aleyhisselatü vesselam, şu prensibi va’zetmiştir;
“İnsanlar, hayır ve şerden nasıl bir makamda iseler, bu makamlarına göre davranın, Hepsine muamelede güzel ahlakı esas alın” .
Burada herkese iyi muamele esas kılınmış olmakla birlikte ” iyilikte eşit olmamak” da emredilmektedir.
Hz.Ayşe’nln anlattığına göre, Aleyhisselatü vesselam yatakta dizleri açık vaziyette yatmakta iken Hz.Ebu Bekr huzura girmek üzere kapıyı çalar, Resulullah, o halini bozmadan İzin verir, bir müddet sohbet ederler. Derken Hz.Ömer kapıyı çalar, aynı hal üzere ona da izin verilir, bir müddet beraber sohbet edilir. Derken yine kapı çalınır. Resulullah bunun Hz. Osman olduğunu öğrenince yatağına oturur üstüne başına çeki düzen verir, dizlerini örter, (Hz.Ayşe’yi yanından uzaklaştırır) sonra izin verir, Hz.Osman girer, sohbet edip misafirler gittikten sonra Hz.Ayşe : “Ebu Bekir girdi, İstifini bozmadın, Ömer girdi yine bozmadın, Osman gelince kalktın kendine çeki düzen verdin…” diyerek sebebini sorar, Resulullah, Hz.Osman’ın, kendisinden meleklerin bile teeddüp edecekleri kadar edebe riayet eden haya sahibi birisi olduğunu, ona karşı titiz davranmasının tabiî olduğunu, (bir rivayette) aksi takdirde çok haya sahibi olan Hz.Osman’ın maruzatını arzetmeden geri döneceğinden korktuğunu belirtir .
“Bir kavmin büyüğü yanınıza gelince ona değer veririn” düsturunu koyan Resulullah, Tay kabilesi esirleri arasında yer alan cömertliği İle meşhur Hatem-i Tâi’nin yaşlı kızı Seffâneye, onun kabile mensupları arasındaki itibar ve hürmetini gözönüne alarak, esir muamelesi yapmaz. Mescidin kapısına yakın kurduğu deriden mamul bir çadıra yerleştirerek hususi şekilde ağırlar, giyecek, binek ve diğer yol ihtiyaçlarını vererek emniyet İçinde yurduna gönderir. Keza kabile reisi durumunda olan bu kadının oğlan kardeşi Adiy bin Hatimî, Resulullah, müşrik olarak yanına geldiği zaman, biricik minderini ikram edip kendisi yere oturacak kadar bir kısım ikram ve iltifatlarda bulunmuştur. “Başkasına böyle davrandığınızı hiç görmedik” diye hayret İfade edenlere de : “Evet ama bu kavminin büyüğüdür” cevabını verir.
Keza, kavminin efendisi olan Cerir el-Beceli yanına geldiği zaman iltifat ve ikramda bulunmuştur. Hatta cemaatin çokluğu sebebiyle oturacak yer bulamayınca Resulullah üzerine oturması için hırkasını ona atmıştır.
MÜDÂRATIN DÖRDÜNCÜ UMDESİ: HALKIN AHVALİNE GÖRE DAVRANMAKTIR
Resulullah bu hususta da dikkat çekici örnekler vermiştir. Bunu, aynı mesele hakkında sorulduğu halde, farklı şekillerde verdiği cevapta görmekteyiz. Mesela bir takımları gelip : “İçimizden söylemeye dilimiz varmıyan kötü şeyler geçiyor, (bunun günahı var mı?) diye sordukları vakit: ” Bu (endişeyi duymanız ), sîzdeki sarih bir iman (ın alâmeti)dir” dediği halde , İçinden geçecek vesvese için bir başka fırsatta “Kim içinde bu çeşit düşünceler bulursa âmentûbillah ,(Allah’a iman ettim) desin” emreder.
İbnu Abbas benzer bir durumda: ” O, hem evvel hem âhir, hem zâhir, hem batındir, O her şeyi bilir” ayetini (Hadid, 3) okumayı tavsiye eder. Keza, Şatıbî’nin belirttiği üzere, Resulullah, haklarındaki şahsi bilgisini esas alarak, ganimetten bazılarına pay verirken bazılarına vermeyip onları imanlarına tevkil etmiş, nazarında daha muhterem ve sevgili olan bazılarını terkederken, Allah’ın ateşe atacağından endişe ettiği bazılarına ikramda bulunmuş, İslama madde ile ısındırmaya çalışmıştır. Bütün malını bağışlayan Hz.Ebu Bekir radlyallahu anhtan bu bağışı aynen kabul ettiği halde aynı şekilde davranan Ka’b İbnu Mâlik’e “Malından bir kısmını alıkoy, bu senin için daha hayırlıdır” demesi veya yegane serveti olan tavuk yumurtası büyüklüğündeki altınını bağışlayandan bağışını reddetmesi de, Resulullah’ın muhatapların ahvaline göre davranışına ikna edici örneklerdir.
Keza annesinin talebi üzerine, Hz.Enes’e çok mala mazhar olması için dua eden Resulullah, Sa’lebe ibnu Hatib’in aynı muhtevadaki talebine : “Şükrünü eda ettiğin az mal, takat getiremeyeceğin çok maldan daha hayırlıdır” diye cevap vermiş, dua edivermekten imtina etmiştir
Keza, adâletle hükmedip, dürüstlükle İş yapacak emir ve hâkimler hakkında:
” Adaletle iş yapanlar , Allah katında, nurdan minberler üzerinde Rahman’ın sağında olacaklardır” veya, “Yetimi himaye edenle ben cennette beraber olacağım ” diyerek hakimliğe ve yetimlere hami olmaya teşvik eden Resulullah aleyhlsselatu vesselam kendisinden, memurluk talebeden Ebu Zer Gifari radiyallahu anh’a : “Ebu Zer, ben seni hakikaten zayıf görüyorum. Ben senin için, kendime sevdiğim şeyi severim sakın (ki kişi üzerine hâkim olma ve sakın yetim malına veli olma) demiştir .
Keza oruçlunun hanımıyla mübaşeretten soran birine bunda bir beis olmadığını söylediği halde aynı şeyi soran bir diğerine bunu yasaklamıştır. Ravi der ki : “Ruhsat verdiği kimse yaşlı, yasakladığı kimse de genç birisiydi” .
Bütün bu kaydedilenler, Resulullah’ın davranışlarında muhataplarının fıtri mizaçlarını, akli seviyelerini içtimâi durumlarını nazar-ı dikkate aldığını ve dolayısiyle insanları tek tek iyi tanıdığını göstermektedir.
NİÇİN MÜDARA?
Alimler herkese seviyesine göre muamele etmeyi, Allah’ın mahlukatı tâbi kıldığı tedbire uymak olarak değerlendirmiş, bunun terkini makul bulmamıştır. “Çünkü derler. Allah kullarının hallerini zenginlik ve fakirlik, azizlik ve zelillik, yükseklik ve alçaklık üzere düzenlemiştir, ta ki hangisi daha çok şükretmektedir onları imtihan etsin”. Devamla derler ki : “Allah adına hareket eden kişi, dünya ehliyle muamelelerini Allah’ın onlara takdir ettiği hale uygun yapar. Kim Allah’ın onlara takdir ettiği makama göre muamele etmezse, onlarla iyi bir davranışa girmiş olmaz. Bu davranışıyla muhatabını alçaltmış ve ona zulmetmiş ve Allah’ın onlara uygun bulduğu tedbire muhalefet etmiş olur. Dolayısıyle sen itibarlı biri ile sıradan birine, zenginle fakire, yer vermede, ihsanda eşit davranırsan, sebep olduğun fesad. hasıl ettiğinden fazla olur. Nitekim zengine uzakça bir yer gösterirsen veya, adi bir hediyede bulunsan sana kin tutar. Çünkü Allah bile onlara böyle davranmamış tır. Eğer idarecilere, halka yaptığın şekilde davransan nefsini belaya maruz bıraktan demektir ”
DEĞERVERİLECEK BÜYÜK KİM?
Kavminin büyüğüne İkram etmek (değer vermek) emredilince, hatıra şu soru geliyor ; Bu büyükten maksat kimdir ?, sözgelimi bunun âlim olması şart mıdır ? Münavî : “Büyükten murad o kavmin alim ve salihi değildir, bazıları bu vehme düşmüş olsa da” der. Açıklama sadedinde : “Resulullah’ın büyüğü zikrederken onu ne ilme ne de dine nisbet etmediğini” belirtir. Meseleyi tahlil eden müellif, kâfir ve fâsıkları ikram edilmesi gereken büyüklerden İstisna edenlerin görüşlerini tenkid eder. Ona göre bu istisnayı yapanlar, ‘ikram”ın, daha ziyade dinî ve dünyevi bir zarar korkusu veya fail veya mef‘ulden bir kötülük gelmesi gibi durumlarla muttasıf olduğundan gafildirler.” Öyleyse, bu söylenen hususlardan birinin hasıl olacağından korkuldu mu “büyüğe ikram” olur, hatta vacib olur. Şu halde kim, yanına zâlim ve fâsık idarecilerden birinin gelme durumunda ona yer göstermez diğer insanlardan biri gibi davranırsa hem canını hem malını ezaya arzetmiş olur. Bu yüzden eza görür ve sabır da etmezse dünyasını da âhiretinl de hüsrana atar.
Münavî bahsi, şöyle tamamlar: ” Aleyhisseatu vesselam :”Ben insanlara müdâra ile gönderildim “ buyurmuştur. Bu sebeple, fevkalade veralarıyla tanınan pek çok selef büyüğü zulümden geri kalmayan ümeradan hediye kabul etmişler, onlara karşı güler yüzlü olmuşlardır. Bu davranışlarındaki maksad, dini korumak, müslümanlara zarar gelmesini önlemek, hatta bu zavallı zâlimin daha fazla zulümde bulunarak iyice hüsrana düşmemesine meydan vermemek İdi. Nitekim Hz. Mustafa aleyhisselam’ın müellefe-i kulüb ve başkalarına karşı metodu da böyle olmuştur. Ne var ki, bu meselede pek çok kimse, Allah ve Resulü’nün halkla ilgili tedbirde takip ettikleri prensipten gaflet sebebiyle hataya düşmüştür. Böylelerini yanıltan diğer bir husus:
” Allah kimi hor kılarsa, onu saadete kavuşturacak kimse yoktur “ (Hacc.18) ayetini anlamalarındaki kısırlıktır. Oysa bu ayeti, en güzel şekilde sünnet açıklamıştır. Kâfir ve fâsıkın alçaltılmasının taleb edildiği durum, herhangi bir zararın gelmeyeceğine dair garanti halidir. Velhasıl, kâmil kişi, büyüklemeyi de alçaltmayı da Allah İçin yapar. Bu sebeple ariflerden biri : ” fakire düşen, der. kendisine hangi memur gelirse gelsin ikram etmektir. Çünkü onlardan hiçbiri büyüklenmeyi atıp, kendini dûnunda görmedikçe fakirin yanına tenezzül edip uğramaz. Böyle olmasa bile, reayasından biri olarak yanına geldiği için ikram etmelidir Arif sözünü şöyle tamamlar :” Bize fakir ve hakir olduğumuz halde, her kim gelirse gelsin ikramda bulunuruz Eğer gelen zâlimse, biz zaten günahlarımız vs. ile – en azından su-i zanlarımızla – nefsimizin zalimleriyiz. Dolayısıyle bir zâlim, bir başka zalime hürmet etmiş, İkramda bulunmuş olmaktadır.
Esasen, Hz.Mustafa aleyhlsselatü vesselam Kureyş kafirlerinin büyüklerine karşı mütevazi davranır, ikramda bulunur, menzilelerini yüce tutardı. Çünkü onlar, izzet-i uluhiyetin mazharları idiler. Bir zat, velilerden birini rüyada gördü: Üzerinde yeşil bir hülle vardı, önünde de enbiya ve evliya saf tutmuş duruyorlardı. Bu gördüğünü anlatmakta zorluk çekti ve arif bir yorumcuya anlattı. Arif kişi şunu söyledi : “Bu gördüğünü yadırgama, çünkü onların (evliya ve enbiyaların) o yeşil hülleyi giyen veli önündeki teeddübleri, kendine değil, ona hülleyi giydirenedir. Bilmez misin? Sultan, kölelerinden birine bir hil’at giydirecek olsa devlet büyükleri etrafında fır dönerler” .
Hadisler, insanlara liyakatlerinin fevkinde muamele etmemeyi de tavsiye etmiştir.
Hz. Ali der ki: “Kim insanlara derecesine göre muamele ederse kendini yükten kurtarır. Kim de kardeşini kadrinin üstüne çıkarırsa onun adavetini cezbeder “.
Bu meselede Hz.Aişe’den rivayet edilen bir davranış örneğine göre, kendisine uğrayan bir dilenciye sadece bir ekmek parçası verip savarken, onun ardından gelen üstü başı düzgün bir diğer dilenciyi oturtup karnını doyurmuştur. Bu farklı davranışın sebebi sorulunca :
” Resulullah bize : ” İnsanları makamlarına göre ağırlayın “ buyurdu, açıklamasını yapar .
MUHATABA GÖRE EN İYİ AMEL
Resulullah’ın tebliğinde muhataba ve içinde bulunduğu zamanın şartlarına çok ehemmiyet vermiş olma vakası, efdal yani “en iyi” hakkındaki beyanlarda da görülür.
İnsanlar az zahmetle çok kâr elde etmeyi her zaman isterler, uhrevi meselede de öyle. Bidayetten beri, amellerin en değerli, ibadetlerin en çok sevap getirecek olanı, duaların en makbulü hep aranmış ve sorulmuştur.(Yani efdali) Ashabın da Resulullah’a bu ” en iyi” yi çokça sorduklarını görürüz. Ancak en iyi her seferinde efdal kelimesi kullanılarak sorulmaz, sıkça buna rastlanır ise de. “cennete en yakın amel ”, ’’cehennemden en uzak amel’, “Allah’a en sevgili amel”, “en akıllı kişi (nin yapacağı amel)” gibi efdal (= en faziletli, en İyi) manasına gelen muhtelif tabirler kullanılarak da sorulmuştur.
Bu değişik tabirlerin hepsiyle aynı şeyin sorulduğuna en iyi delil, İbnu Mes’ud’dan gelen bir rivayettir. Müslim’in kaydettiği rivayetin üç ayrı vechinde, İbnu Mes’ud, üç ayrı tabir kullanmıştır.
– En faziletli amel hangisidir?
– Cennete en yakın amel hangisidir?
– Resulullah’ın en çok sevdiği amel hangisidir?
Rivayetin her üçünde de Aleyhisselatu vesselamdan sâdır olan cevap aynıdır:
“Vaktinde kılınan namaz, sonra anne- babaya yapılan iyilik, sonra da Allah yolunda cihad ” .
Rivayetlerde efdal olarak zikredilenlerden örneklere geçmeden önce şunu da kaydetmede fayda var: Belirtildiği üzere hadislerde en faziletli amel olarak zikredilen farklı şeylerin, aynı rivayette biri diğerinin yerine iç içe kullanıldığı da olmuştur, Bunun en güzel örneğini Amr İbnu Abese’nin bir rivayeti teşkil eder. Bu rivayette bir zat Resulullah’a ard arda sormuş Aleyhisselatü vesselam da cevap vermiştir. Aynen naklediyoruz:
– Ey Allah’ın Resulü! İslam Nedir ?
– Kalbini aziz ve celil olan Allah’a teslim etmen ve de, elinden ve dilinden müslümanların selamette olmasıdır!
– Hangi İslam en faziletlidir?
– İman
– İman Nedir?
– Allah’a, Meleklerine, Kitablarına, Peygamberlerine, Ölümden sonra dirilmeye lnanmandır!
– Hangi İman en faziletlidir?
– Hicret!
– Hicret nedir?
– Kötülüğü terketmen!
– Hangi Hicret en faziletlidir?
– Cihad
– Cihad Nedir?
– Karşılaştığın zaman küffarla mukatele etmendir!
– Hangi Cihad en faziletlidir?
– Kim atını ifna edinceye kadar savaşmışsa I
Ayrıca iki amel daha vardır ki, bunlar amellerin en faziletli olanıdır, kim bu İki ameli aynen işlemedikçe kimse anlan geçemez : “Hacc-ı Mebrur ve Umre ’’
Söylediğimiz gibi. “Amellerin en efdali hangisidir? sorusuna Resulullah muhataba ve zamana göre farklı cevaplar vermiştir:
– Efdal bazan : ”Allah’a iman, Allah yolunda cihad ve Hacc-ı Mebrur” dur
– ’’ Zikrullah tır ”
– ” Allah için sevmektir” .
– ” Namazdır
– “Anne ve babaya hizmettir “
– “Hicrettir “Sana hicreti tavsiye ederim, zira onun misli yoktur”
– Bazı cevapta en efdal şey afiyettir : ” Allahtan afiyet dileyin çünkü bir kula afiyetten daha efdal bir şey verilmemiştir “
– Israrlı soru üzerine üstüste üç kere :” Namaz !” der. Dördüncü de ” Cihaddır ” der .
NAMAZIN EN FAZİLETLİSİNE GELİNCE
– Bir cevapta ” İlk vaktinde kılman namazdır, çünkü Allah’a en sevgili amel namazı tâcil edip ilk vaktinde kılmaktır” buyurur.
– Bazı cevaplarda ” Kişinin evinde kıldığı (nafile) namazdır.
– “Geceleyin kılınan namazdır ” .
– ” Kunutu uzun olan namazdır”.
Hemen belirtelim ki, bazı rivayetlerde cihaddan dört kat üstün olduğu belirtilen ” Namaz ” şu rivayette cihaddan pek geride kalmaktadır : ” Kişinin Allah yolunda teşkil edilen cephedeki yeri, onun altmış senelik ibadetinden hayırlıdır ” .
EFDAL İSLAM
Amelin hayırlısı bazen ” amel ” yerine ” İslâm ” kelimesi konularak sorulmuştur : ” Ey Allah’ın Resulü Hangi İslam efdaldlr ? ( veya daha hayırlıdır) ” şeklinde. Bu çeşit sorulara verilen bazı cevaplar:
– Elinden ve dilinden mü’minin emin olduğu kimse.
– Yemek yedirmen, tanıyıp tanımadığına selam vermen.
– Müslümanların elinden ve dilinden selamet bulduğu kimse.
– Ahlakça en üstün olan kimsedir.
EFDAL İMAN
– Hz.Muaz’ın” en efdal İman nedir ?” sorusuna Hz. Peygamber : ” Allah için sevmen, Allah için buğzetmen, lisanını zlkrullahta kullanman” der .
– Benzer bir sorunun bir başka cevabı : ” Allah’a ve Resulüne iman, sonra Allah yolunda cihad, sonra Haccı Mebrurdur ” .
EFDAL MÜ’MİN
Bazı kere “En faziletli olan şey ” onun faili sorularak öğrenilmek istenmiştir: ” Mü’minlerin hangisi efdaldlr ”, ” Kulların hangisi efdaldlr ?”. “İnsanların hangisi efdaldlr ?, ” Mü’mlnlerin hangisi daha zekidir ?” gibi. Burada da sorular aynı manaya çıkmaktadır. Bu çeşit sorulara verilen cevaplar da önceleri söylenenleri te”yid eder. Bazı Örnekler:
– “(Efdal mü’mln) ahlaken en güzel olanıdır”
– “(KuHann efdall) Allahı en ziyade zikreden erkek ve kadındır .
– “(Mü’minlerin en zekisi) ölümü en çok zikreden, öbür dünya için hazırlığı en iyi yapandır “.
– “Allah yolunda nefsiyle, malıyla cihad eden kimse, sonra da dağ kuytularında olup, Allah’tan korkan ve halkı şerrinden terkeden mü’mlndir “.
– “(Fitnede) insanların en hayırlısı sürüsünün peşinde olup onun (zekat) hakkını eda eden ve Rabbine İbadetini yapan kimsedir ” .
– ”En hayırlınız, günah işlemediği müddetçe kavmini müdafaa edendir’’ .
– “Kuvvetli mü’min, Allah indinde en hayırlı en faziletli ve en sevgili kimsedir”
EFDALUL-EFDAL
Efdal olduğu belirtilen bu ameller de tek dereceli değildir. Aleyhisselatü vesselam bunlara giren efdallere de dikkat çekmiştir.
Mesela “En faziletli sadaka”yı soran kimeler şu farklı cevapları almışlardır:
– “Su içirmektir ” .
– ” Fakirin gücü yetecek kadar vermesidir ‘’ .
– “Zenginlikten verilen sadakadır”.
– “Sağlığın yerinde, cimri tabiatlı, yaşama ümidi İçinde fakirlikten korkar halde İken verdiğin sadakadır ”
HANGİ CİHAD EFDAL
En faziletli ameller arasında zikredilen cihadın da en faziletlisi hadislerde farklı şekillerde ifade edilmiştir, tıpkı namazın en faziletlisi gibi:
– Bazı hadislerde ” En faziletli (efdal) cihad zâlim sultan nezdinde hakkı söylemektir ” .
– Bazı hadislerde “Malıyla, nefsiyle müşriklere karşı cihad etmektir” .
– Bazı rivayetlerde : ” Atı ve kam (varı yoğu) helak oluncaya kadar cihad etmektir ” .
– “Yaşlı, çocuk, zayıf ve kadınların cihadı hac ve umredir “.
– ”(Siz kadınlar için) en faziletli cihad Hacc-ı Mebrur’dur “.
KADININ CİHADI
En efdal ameli öğrenmek üzere soru soran veya en efdal olduğu bilinen cihada katılmak üzere izin taleb eden kadınlara Resulullah, hep Haccı göstermiş bunun, onlar hakkında clhaddan üstün olduğunu söylemiştir . Hz.Aişe’den bir örnek : Anlattığına göre. ” Ey Allah’ın Resulü ! Biz de çıkıp senin yanında clhadda yer almayacak mıyız? Zira ben Kur’an-ı Kerim de, cihaddan daha faziletli bir amel göremiyorum ” der. Aleyhisselatu vesselam : ” Hayır , Siz kadınlar İçin cihadın en güzeli ve en faziletlisi, Beytullah’a hacdır, Hacc-ı Mebrurdur” diye karşılık verir
Bir seferinde Resulullah’ın amcasının yaşlı kızı Ümmü Hâni, Aleyhlsselatü vesselam’a der kl:
– Ey amcamoğlu! Görüyorsun yaşlandım ve ağırlaştım. Amelim de zayıfladı. Benim için uhrevi kurtuluş yolu nedir ?
Resulullah şu cevabı verir:
– Sana müjde veriyorum. Hayrın kapıları o kadar çok kİ ! Sen yüz kere ” Elhamdülillah !” de; bu (senin için) yüz köle azadına bedeldir. Yüze kere ” Allahüekber de; bu (senin için) Allah yolunda clhad etmek üzere gemlenip eğerlenen yüz ata bedeldir. Yüz kere “Sübhanellah !” de; bu (senin için) kabul edilmiş yüz kurbanlık deveye bedeldir. Yüz kere de “Lailaheillallah!” de, bu sende şirk dışında bütün günahları affettirir ” .
Resulüllah’ın diğer bir kadına (Kısra Blntü Rüvas’a) tavsiyesi de şudur :
– ” Ey Kısra hata edince Allah’ı (Tevbe ile an ki, O da seni mağfiretle ansın. Kocana itaat et ki dünya ve ahiret şerlerinden masum olasın. Anne ve babana iyi davran ki evinizin hayrı artsın”
MAKAM (MENZİLE)İTİBARİYLE EN HAYIRLI KİMSE
Hadislerde farklı gelmiştir:
– “Atının yularından tutup Allah yolunda cihad eden kimsedir, sonra, sürüsünün peşine düşüp namazını kılan, zekatını veren, Allah’a ibadet eden kimsedir “.
– ”İnsanların en hayırlısı borcunu en iyi ödeyendir ” .
– “En hayırlınız Kur’an’ı öğrenen ve öğretendir ” .
– “En hayırlınız ehline hayırlı olandır. Ben ehline en hayırlı olanınızım” .
– “Ömrü uzun olan ve ameli güzel olandır “.
– “Nefsiyle, malıyla cihad eden kimse, dağ kuytularında ibadet edip, halkın zararını bırakan kimsedir”
– “Elinden ve dilinden müslümanların selamet bulduğu kimsedir” .
KURTULUŞA GÖTÜRECEK TAVSİYELER
En ” faziletli amel” in lisan-ı Nübüvvette bazan, Ashabtan gelen taleb üzerine Resulullah’ın ifade ettiği tavsiyelerde kendini göstermektedir. Zira pekçok kimse kendini kısa yoldan kurtuluşa ve Cennete götürecek veya azami sevaba kavuşturacak bir amel sormuştur.
Resulullah bu suretle sorulan en faziletli amellere çok farklı şeyler göstermiştir. Bazı taleblerde, tavsiyenin ” veciz” yani kısa olması ayrıca belirtilir.
Verilen cevaplardan örnekler:
– “Allah’tan haya et tıpkı kavminden salih kimse karşısında duyduğun haya gibi ” .
– “Diline sahip ol ” .
– “Rabbim Allah ! de sonra müstakim ol” .
– “İnsanların elinden ümidini kes, Tamahkar da olma, zira tamah peşin fakirliktir. Müsaid bırakıldığın (hayatta olduğun) müddetçe namazını kıl, (pişmanlıkla) özür dileyeceğin işi yapma ” .
– “Hiçbir İyiliği hakir görme: kovandan arkadaşının kabına su vermen gibi, kardeşini güler yüzle karşılaman gibi. Elbiseni yerde sürüme, bu kibirden gelir. Kardeşin sende malum olan bir kusurun sebebiyle hakaret etse de sen ondaki malumun olan kusuru sebebiyle hakaret etme” .
– “Doğruyu söyle, fazlayı bağışla ” .
– “Sana oruç tutmak gerekir çünkü onun misil yoktur ”
– Bir kadına : “Dinliyeni rahatsız edecek sözden kaçın” demiştir.
Cennete yaklaştırıp, Cehennemden uzaklaştıracak amel sorana:
– “Farz namazı kıl, farz olan zekâtı öde. Beytullah’a hac yap. İnsanların sana yapmalarından hoşlandığın şeyi onlara yap. Sana yapmalarından hoşlanmadığın şeyi sen de onlara yapma” demiştir. Hayırlı dua isteyene:
– “Dünyada da ahirette de afiyet dile ” .
Hayat boyu yaşayacağı bir kelam isteyene :
-“Selamı yay, yemek yedir, ailene mensup bir büyükten utandığın gibi Allah’tan haya et, kötülük yapınca arkadan iyilik yap, zira iyilikler kötülükleri yok eder”.
CEVAPLAR İKİ SEBEPLE FARKLI OLMUŞTUR:
MUHATAB, AHVAL VE ZAMANIN FARKLI OLUŞU
Resulullah Aleyhisselatü vesselam’ın, görüldüğü üzere ” En faziletli amel nedir ?” veya ” En faziletli cihad hangisidir ?”, ” En üstün sadaka hangisidir ?” gibi muhtevaca hep aynı olan veya birbirine yakın olan kelimelerle sorulan bu sorulara cevaplan hep farklı olmuştur. Bunun sebebi nedir ? Alimler, cevaplardaki bu farklılığın sebepleri üzerinde durmuşlar, zahirde görülen zıtlığa yorum getirmişlerdir. İbnu Hacer bu meseleyi şöyle özetler: ” Mezkur suallere Resulullah’ın cevabı, soruyu soranların ahvaline göre farklı olmuştur. Zira Aleyhisselatü vesselam her kavmin muhtaç olduğu şeyin ne olduğunu, onların neye rağbet ettiklerini, onlara layık olanın hangi şey olduğunu çok İyi biliyordu.
Cevabın farklılığı bazan cevap verilen zamanın farklılığından ileri geliyordu, Zira her zamanın hükmü farklıdır. Bir zamanda bir amel daha muteber iken bir diğer amel ikinci derecede bir kıymet taşır. Nitekim İslâm’ın bidayetlerinde cihad amellerin en efdaliydi, çünkü o, diğer amellerin ortaya konup yerine getirilmesinin yegane vâsıtası idi. (Bu sebeple o dönemde cihad çokça övüldü, ehemmiyeti nazara verildi)
Keza, namazın sadakadan üstün olduğu hususunda çokça beyan mevcuttur. Oysa muzdar olup darda kalanlara yardım zamanında sadaka namazdan üstündür”.
Hülasa zahiren birbirine zıt gibi görülen bu cevaplar arasında herhangi bir zıtlık yoktur. Çünkü O bu cevaplardaki ihtilaf “şahısların”, “ahvalin” ve “zamanın” farklılığından ileri gelir.
AMELLERDE HAKİKİ BİR DERECELEMEDE OLABİLİR
Resulullah’ın hadislerinde ifade edilen bir amelin diğer bir amele nazaran üstünlüğü zamana, ahvâle ve muhataba bağlı şartlarla ilgili bir üslûb olmakla birlikte, alimler, bu amellerin gerçekten birinin diğerine üstünlük yönlerinin olabileceğini de düşünmüşler ve bu paralelde bazı açıklamalar yapmışlardır. Daha önce de zikri geçen İbnu Mes’ud hadisi ile ilgili olarak İbnu Hacer’in bir yorumunu örnek olarak kaydetmek isteriz:
Hadiste, soru üzerine Resulullah, en faziletli amel olarak vaktinde kılınan namazı söyler. Bunu “Ebeveyne iyilik”in, onu da “Allah yolunda Cihad ” ın takip ettiğini belirtir.
İbnu Hacer e göre bu sıralama tesadüfi değildir. Şöyle açıklar : “Zahir olan şu ki “Namaz”, “Cihad”, “ebeveyne iyilik” üstün tutulmuştur, çünkü o, mükellefe her zaman gerekli olan bir emirdir. “Ebeveyne iyilik”, cihada üstün kılınmıştır, çünkü cihad anne ve babanın izinlerine bağlıdır. Taberi der ki : Resulullah aleyhisselatu vesselam bu üç şeyin üstünlüklerini belirtti, çünkü bunlar, kendilerinin dışında kalan diğer İbadetlere unvandırlar. Sözgelimi farz namazı, zahmetçe pek hafif, sevapça çok büyük olduğu halde vakti içinde kılmayan bir kimse, diğer ibadetlerini terke daha çok hazırdır.
Üzerinde bunca hukukuna rağmen ebeveynine iyilikte ihmalkar olan kimse diğer insanlara iyilikte çok daha ihmalkar olur. Dine şiddetli düşmanlığa rağmen kafirlere karşı clhaddan kaçınan, fasıklara karşı cihadı çoktan terkeder. Böylece anlaşılır ki bu üç amelin hakkını veren, diğer amellerin hakkını da verir, bunları terkedenler başka hayırlı amelleri daha çok terkederier.
MUHTELİF MUHATABA MUHTELİF SÜNNETİN NETİCESİ: HÜKÜMDE İHTİLAF
Resulullah aleyhisselatü vesselam, muhataplarının mizacca ve tabi oldukları ahvalca farklılıklarını da göz önüne almış olmanın sonucu olarak aynı meseleyi takrir ederken gerek söz olarak beyanda ve gerekse fiil olarak tatbikte bir kısım farklılıklara yer vermiştir. Bu sebeple, sonradan onların değerlendirmesini yapan âlimler, farklı neticelere ulaşmış, hepsi de hadise dayandığı halde ihtilaflı görüşler ortaya sürmüştür. Halen mevcut dört hak mezhep arasındaki farklılıklar, büyük ölçüde bu sebebe dayanır, Mü’minler için rahmet olan bu durum, dinimiz için de bir şeref, bir fazilettir, asla bir eksiklik değildir. Bu sayede mü’minler, duçar oldukları pek farklı şartlarda sünnetten bir örnek bulabilme imkanına kavuşmuş olmaktadırlar.
Buna misal olarak, yüzlerce meseleden birini, cuma guslünü vereceğim.
Hepimizin bildiği gibi cuma günü yıkanmak hadislerde zikri geçen bir emirdir. Bu sünnetin gerek birçok rivayetlerde az çok farklı muhtevalarla gelmiş olması ve gerekse Resulullah ve Ashabın tatbikatlarının değişik yorumlara açık bulunması sebebiyle İslâm âlimleri, mesele üzerine öyle ihtilaf etmişler, öylesine farklı hükümler ileri sürmüşler ki, günümüzde, yaz-kış, sıcak- soğuk, mukim-yolcu, hasta-sağ, kadın-erkek, işçi-memur, ağır veya hafif iş sahibi, bedence kirli veya temiz… her çeşit şarta sahip insan, ileri sürülen görüşlerden birini kendisine uygun bulabilir.
Şimdi bu hükümlerden bazılarım kaydedeceğiz, ancak bu hükme giderken âlimlerin kullandıkları delilleri, karşı hükümleri çürütmek üzere serdettikleri beyanları zikretmeyeceğiz:
– Bir kısmına göre, Cuma guslü “farzdır”.
– Bir kısmına göre, Cuma guslü “vaciptir”.
– Bir kısmına göre, Cuma guslü “müstehabdır”.
– Bir kısmına göre, Cuma guslü “mendubdur”.
– Bir kısmına göre, Cuma guslü “ihtiyaridir”.
– Namaza bağlı bir vaciptir, onsuz namaz sahih olmaz.
– Namaza bağlı olmayan müstakil bir vacibdlr.
– Temiz olmayanlara vacib. temiz olanlara vacib değildir.
– Cuma günü fecirden mağribe kadar ki zaman içinde yapılırsa, cuma guslü emri yerine gelir. Bunun sevabından yolcu, kadın, çocuk, köle, cuma farz olmayan kimseler de İstifade ederler.
– Cuma guslü, cuma namazı içindir, bu gusülde alınan abdest bozulmadan namaz kılınırsa bu guslün sevabı elde edilir. Gusül abdesti bozulur, yeniden abdest alınırsa bu hadiste istenen cuma guslü olmaz.
– Bu gusülde koku da sürülmelidir.
– Cuma guslü haftalık gusüldür, haftanın herhangi bir gününde olabilir .
Her bir ihtilaflı meselede olduğu üzere, burada da herkesin kendi mezhebince benimsenen görüş esas olmakla birlikte hayatın çok değişik şartlarında, durumumuzun bunlardan birine tetabuku halinde, bütün bu görüşlerin teker teker arzedeceği ehemmiyeti ve her birinin taşıyacağı muteberliğl takdir edebilmek için Mecelle’nin kaide-i külliyeleri arasında yer alan 16. maddeyi hatırlatmak İsteriz :
” İctihad ile ictihad nakzolunmaz” .
ÇIPLAK ATAĞA MESH MESELESİ
Resulullah aleyhisselatû vesselam’ın muhatabın ahvaline ve içinde bulunduğu zamanın gereğine göre beyanda bulunmuş olması, hadislerin anlaşılmasında büyük ehemmiyet taşır. Bu hal bizi, o meseleye giren bütün hadisleri bilmemizi gerektirdiği gibi, o hadislerden her birinin hangi şartlarda hangi hallerde vûrüd ettiğini, vürûda sebep olan şahısların hususiyetlerini bilmemizi de gerektirir. Bunlar bilinmeden sırf hadis metinlerinin değerlendirilmeye tabi tutulması çok menfi durumlar ortaya çıkarmaktadır. Eğer bugün hadis üzerine, çoğu kere samimi müslümanları üzen ve rencide eden gelişi güzel sözler işitiliyorsa bunda öncelikle temas ettiğimiz inceliklerin bilinmemesi yatmaktadır. Yani cehaletin şevkiyle bir nevi kör döğüşü yapılmaktadır. İşin içine su-i niyet sahibi organize gizli güçler girince, gerek dine karşı lakayd cahil zeminde ve gerekse dini heyecana sahip muhakeme-i akliyeden noksan espirilerde gerçekten ciddi tahribatlara şahid olunmaktadır. Bu meseleyi çıplak ayaklara mesh meselesiyle örneklendirmek istiyoruz. Bunu medar-ı bahs etmemiz, bu meselenin bir kısım çevrelerde gündem mevzuu yapılmış olmasındandır.
Bilindiği üzere, Sünnî Mezhepler bilittifak namaz abdestinde çıplak ayaklara meshi kabul etmezler, ayakların yıkanmasının farz olduğuna hükmederler .
Sadece Rafiziler, İbnu Abbas’tan rivayet edilen ve Ebu Davud’da da kaydedilmiş bulunan bir hadisi esas alarak, ayağın meshedilmesinin vâcib olduğunu söylemiştir. Zamanımızda ortaya çıkan bir takım Sünnî kişiler bu meselede mezhep imamlarını aşarak çıplak ayağı meshetme iddialarına düşmektedirler. İbnu Abbas’a nisbet edilen mezkûr hadisin bizi İlgilendiren kısmı şöyle :
” … Bir avuç su alıp onu pabuç içinde olan ( sağ ) ayağına vurdu ve su ile ayağını yıkadı. Sonra aynı muâmeleyi diğer ayağına (sola) yaptı.”,
Abdullah el-Havlani der ki: İbni Abbas’a sordum ;
-Ayaklar ayakkabı içinde olduğu halde mi?
-Evet dedi ayakkabı içinde bulunduğu halde .
İbnu Abbas’ın Hz Ali’den naklen anlattığı diğer bir hadiste “ayağa meshetti tabiri geçer:
” … Sonra bir kabza su daha aldı sağ ayağının üzerine serpti, ayağında nalın olduğu halde, sonra onu iki eliyle meshetti, elin biri ayağın üstünde, diğeri de ayakkabının altında, sonra aynı şeyi sol ayağına yaptı” .
Bu hadisi, Ebu Hanife, imam Şafiî, İmam Malik, Ahmed İbnu Hanbel ve diğer ehl-i sünnet fakihleri tek başına değerlendirip onunla amel cihetine gitmemiştir. Şöyle ki:
1- Abdesti tarif eden Maide suresi altıncı ayetinde “ERCÜLEKÜM” kelimesinin nasb okunuşunu esas alarak “EYDİKÜM”’e atıf yapmış böylece mana “ellerinizi … ve topuklarınıza kadar ayaklarınızı yıkayın” olmuştur
2- Resulullah aleyhisselatü vesselam’ın ayaklarını yıkadığını ifade eden, ayakların yıkanmasına hassasiyet gösteren sahih birçok rivayet vardır. Bu rivayetlerden birinde: Abdest sırasında ayaklarını mesheden kimseyi gören Resulullah’ın yüksek sesle “ökçelerin ateşte vay haline !”diye bağırdığı belirtilir, Bir diğer hadis aynen şöyledir : ” Ömer İbnul-Hattab anlatıyor : Bir adam Resulullah aleyhlsselatü vesselam’a gelmişti. Bunun, abdest almış, fakat ayaklarının üzerinde tırnak kadar bir yeri yıkamadan bırakmış olduğunu gördü. Aleyhisselatü vesselam adama derhal müdahale edip : “Git abdestini güzel kıl !” emretti. Adam gidip yeniden abdest aldı, sonra namazını kıldı.
Bu ve başka pek çok sahih hadis, Hz,Enes’e : “Kur’an meshi indirdi, sünnet guslü getirdi” dedirtecek derecede abdest sırasında ayakların yıkanmasının gereğini, farziyetini tesbit ettiği halde, İbni Abbas’tan gelen bir zayıf hadisin esas alınması, izahı zor bir cehalettir. Âlimler bu hadisin senedinde yer alan ravilerden Hişam ibnu Sa’d’ ın rivayetlerinden hüküm çıkarılamayacağını, hele onun rivayetini sahih rivayete muhalefet ederse münker addedilip nazara alınmayacağını belirtmiştir. Nitekim Cumhur bunun zayıf olduğunu belirterek itibar etmemiş, bilfarz sahih olduğu farzedilecek olsa bile diğer sahih rivayetlere muhalefeti sebebiyle hadis ilminin bir kaidesi gereği şaz addedilip yine dikkate alınmayacağını söylemişlerdir.
Âlimler derler ki: “HzAli ve Hz. ibnu Abbas’tan gelen rivayetler İhtilaf ederse cemaatin rivayeti hangisini teyid ederse o evladır “.
Kaldı ki. başka rivayetler, Hz. Ali’nin de abdestte ayaklarını yıkadığını ifade etmektedir Ayrıca, bir rivayette, Resulullah’ın abdestte ayağı yıkamayıp meshetmiş olmasını Ali radıyallahu anh, abdestli kimsenin, hades vaki olmadan abdest alması olarak yorumlar. Bu da, Resulullah’ın sünnetini anlamada içinde bulunduğu hali bilmenin gereğini te’yid eden bir yorumdur, şöyle ki;
Şarihlerin kaydettiği örneğe göre Hz .Ali, Kûfe’de, bir gün öğle namazını kıldıktan sonra halkın ihtiyaçlarıyla İlgilenmek üzere hâli müsaid bir yere oturur. Derken ikindi vakti girer su kabı getirilir. Bir avuç su alıp onunla yüzünü, ellerini, başını, ayaklarını mesheder. Sonra kalkıp suyun kalanını ayakta İçer ve : ” Birçok kimse ayakta su içmeyi mekruh addeder. Ama Resulullah aleyhissetatû vesselam, benim şu yaptığımı aynen yaptı “ der ve ilave eder:
– Şu benim abdestim var ya, bu hades vaki olmayan ( yani önceki abdesti bozulmamış olan) kimsenin abdestidir. “
Sadedinde olduğumuz hadisi açıklamada, HzAli’nin bu sözü son derece ehemmiyetlidir. Çünkü, Resulullah’da devamlı abdestli olmayı tavsiye etmiş ve bunu hayatının hemen her anında tatbik etmiştir. Dolayısıyle abdest sırasında çıplak ayağına mesh ettiğine dair rivayetin ayağın yıkanmasını emreden pek çok rivayetle arzettiği tezad sadece bu makul gerekçe ile izah edilerek, tezad kaldırılabilir .
Mezkûr tezadı bertaraf eden pek makul başka açıklamalar da yapılmış ise de bizce, üzerinde durduğumuz nokta-i nazar açısından en mûhimmi budur. Böylece birbirine aykırı gibi görülen hadislerin, hususi bir halle ilgili olduğu gösterilmiş olmaktadır. Bu nokta-i nazarın ehemmiyetini ve hadislerde zaman zaman rastlanan müşkillerin çözümündeki yerini göstermek maksadıyla bir diğer misal vermek isteriz.
Buhâri ve Muvatta gibi en muteber kaynaklarda kaydedilen bazı rivayetlere göre Hz. Ömer’in oğlu Abdullah, Medine’ye üç mil uzaklıkta bulunan Curuf nam mevkide kaim tarlasından dönerken Medine’ye bir iki mil mesafedeki Mirbed. mevkiine gelince ikindi vakti girer. Abdullah bineğinden inip teyemmüm eder ve namazını kılar. Medine’ye geldiğinde henüz kerahet vakti girmemiş olduğu halde namazını abdest alarak iâde etmez .
Rivayetten şöyle bir müşkilat çıkmaktadır: Curuf mevkii müsaferet mesafesinde değildir. Bu durumda Abdullah radıyallahu anh mukim sayılır. Öyleyse İbnü Ömer, mukim olduğu halde, teyemmüme yer vermiştir, dolayısıyle mukimken de teyemmüme yer verilebilir. Halbuki başka pekçok rivayet mukim’e teyemmümü bir kısım kayıtlarla tecviz eder.
Bu müşkil de alimlerce, İbnu Ömer’in tercüme-i haliyle ilgili bilgilere dayanılarak çözülmüştür. Şöyleki: rivayetler Hz. Abdullah’ın her vakit İçin taze abdest aldığını belirtir. Bu durumda İbnu Ömer, o zaman abdestliydi Mirbed’de namazı ilk vaktinde yine taze abdestle kılmak istemiş, su olmadığı için abdeste bedel teyemmüm yapmıştır.
TEDRİC
Resulullah’ın akıllara hayret veren başarısında müessir olan metodlarından biri de tedriçtir. Tedriç de, aslında dinin neşrinde muhatabı nazar-ı dikkate almanın bir gereği idi. Bunda da muhatabın durumuna göre, yakından uzağa, azdan çoğa, kolaydan zora… doğru bir gidiş, bir dereceleme mevzubahistir.
Resulullâh aleyhlsselatu vesselamın tebligatında, tedriç denince iki kanatlı bir vetire dikkatimizi çekmektedir:
1- Muhatablarda tedriç,
2- Muhtevada tedriç.
Muhatablarda tedriç deyince, kendinden başlamak özere, yakın akrabalara, sonra da Mekke ve çevresine, en sonunda da bütün insanlığa yönelik kademeli bir tebliğ faaliyeti anlıyoruz.
Kur’ân-ı Kerîm’de bir kısım âyetler, bidâyetlerde Hz.Muhammed aleyhisselâtu vesselam’ın peygamberlik, vahiy, Kitap gibi hususlarda bir şey bilmediğini, Allah’tan herhangi bir vahyin gelmesini beklemediğini, hattâ ilk vahiyle karşılaşınca biraz şaşırıp, tereddüt ve korku geçirdiğini ifâde eder. Bir âyet şöyle : “Ey Resülûm, Eğer, sana indirdiğimizden (bilfarz) şüphe edecek olursan senden evvel kitap okuyanlara sor. Yemin olsun ki, onlar hak ve doğru olarak Rabbin tarafından sana geldi”(Yunus, 94). Siyer kitapları Resulullâh’ın İlk vahiyler sırasında hissettiği bir korkudan bahseder . Birçok vahiy Resulullâh’ı bu safhada takviye etmiş, Risaleti hususunda ikna etmiştir .
Bu ilk safhanın ne kadar sürdüğü açık olarak belli değilse de Lailahe illallâh Muhammedün Resulullâh cümlesini inanarak İlk telaffuz edenin Hz.Muhammed olduğu rivâyetlerde tasrîh edilmiştir . Ancak, bu tasdik, kemâlini Mi’râc vak’asında bulacak bir başlangıçtır. Zira rivâyetler, Resulullâh’ın, müşriklerin tekzib, İnkar, istihza gibi taannütleri karşısında, takviye edici mucize talebinde bulunduğunu bile göstermektedir.
Âlimler. Hz. Muhammed’in, kendi peygamberliğinden şüpheye düşmesi gibi, ilk nazarda garibsenecek olan bu halin normal olduğunu, beşerî şahsiyetten, hitâb-i ilâhiyeye mazhar olup vahye tahammül edebilecek nübüvvet şahsiyetinin kazanılmasında İlâhi bir terbiye safhası olduğunu belirtirler Aleyhisselatu vesselam bir müddet sonra bunu atlatacak ve yakine erecektir.
Tebliğ : Peygamberliği başlatan ilk vahiy A’lak suresinde tebliğ emri yoktur. Fakat sonraki vahiylerde, tebliğ ve imar emri gelmiştir. Hatta bu duyurma işi, başlangıçta aleni de olmıyacaktır. Îbnu’l-Esîr “Güven duyacağı yakınlar” a olduğunu belirtir.
O’nun peygamberliği şüyû bulmuş, tâ uzak kabilelerden bile meraklılar gelmiye başlamış olmasına rağmen bir müddet, alenî, umûmî bir tebliğ emredilmemişti. Bu sebeple, uzaktan gelip müslûman olanları geri çeviriyordu. Bunlardan biri olan Ebû Zer Gıfari’yi İslama girmesine rağmen, Resulullah : “Ey Ebu Zer. bu meseleyi gizli tut şimdilik memleketine dün. Bizim ortaya çıktığımızı işitince bize gelirsin! ” diyerek geri çevirmişti. Keza namını işiterek uzaktan gelen ve dördüncü kişi olarak İslâma girme şerefine eren Amr İbnu Abese es-Sülemi’de yanında kalma arzusunu ifade edince, Aleyhisselatu vesselam ona da : “Kavmine dön. Ortaya çıktığımı işitince bana tabi ol ! ” demiş, geri çevirmişti. Hattâ hicret sırasında imana gelip kendine katılmak isteyen bir çobana da: “Zuhurumuz sana ulaştığı zaman gel!” diyecektir. Yılı belli olmasa da Mekke döneminde yirmi kişilik bir hıristiyan grubun Habeşistan’dan gelip bir kısmı sorulardan sonra İslamı kabul ederek memleketlerine dönme hâdiseleri de burada son örnek olarak zikredilebilir
YAKIN AKRABAYI DAVET:
Resulullâh’ın peygamberlik hayatında mühim bir dönemeci şu âyet işaretler :”Sen (ilkin ) en yakın akrabalarını inzar et”(Şuaıa, 214). Buhârinin rivâyeti bu ayetin nüzûlü üzerine Resulullâh’ın Mekke’de Safa tepesine çıkarak, cemiyetin örfüne uygun olarak nida edip,Kureyş’ten yakın akrabalarını toplayıp İlk tebliği yaptığını belirtir.
Yakın akrabalara davet emri, dâvetin gizli veya açık olmasıyla kayıtlı değildir. Her hal u kârda böylece başlayan davet akraba dışındakilere gizli yürütülüyordu.
ibnu Sa’d’ın bir kaydına göre, gizlilik hâli üç yıl devam etti, tâ açıktan dâvet emri gelinceye kadar. Dördüncü sene ortaya çıkıp, herkesi alenî olarak davet etmeye başladı.
Açıktan dâvetin “Şimdi sen ne ile emrolunuyorsan apaçık bildir, müşriklere aldırış etme ” (Hicr, 94) âyetiyle başladığı anlaşılmaktadır.
Resulullah alenî dâvete, bi’setin 4. senesinde başlamış olsa bile, bu davete iştirak eden diğer müslümanların gizli çalışmayı devam ettirdikleri anlaşılmaktadır. Belki de ilk âleni dâvete geçen, hicretin beşinci senesinde müslüman olan Hz.Ömer’di, Zira rivâyette ilklerden olan Hz.Ebu Bekr, Sa’îd ibnu Zeyd ve Osmân İbnu Affân gizlice çalışırken Hz. Ömer’in aleni çalıştığı belirtilir .
Resulullâh, açıktan dâvet emri aldıktan sonra, hiçbir müsbet cevap verene rastlamasa bile, hac mevsimlerinde, çevre kabilelerin konaklama yerlerine (Ukâz, Mecenne, Mina) gidip teker teker çadırlara ziyaretler yapıyor, her kabileden gelenleri İslâm’a çağırıyordu. Onun peşini takip eden Ebu Leheb : “Onu dinlemeyin, o sabiidir, yalancıdır” diyordu. Halk da şiddetle ve en kaba şekilde reddediyor : “Ailen, kavmin seni bizden iyi tanırlar, onlar seni reddederken biz mi dinleyeceğiz diyorlardı. Hz. Peygamber’de “Ey Rabbim! Sen dileseydin böyle davranmazlardı” diyerek hiç fütura düşmeden tebliğine devam ediyordu.
Hz.Peygamber’in kemmî neticeye kıymet vermeden tebliğ gayretine devam ettiğini göstermek için ilk beş yıl İçinde ulaşılan sayıyı bilmemizde fayda var: Rivayetler, Hz. Ömer ihtida ettiği zaman Müslümanların ulaştığı sayılı belirtirler : Bâzı rivâyetler onu kırkıncı erkek müslüman gösterirken, en İyimser olanı 45’i erkek, 21’i kadın olmak üzere, 66’ncı müslûman gösterir . Yâni kazanç yılda ortalama sekiz veya on üç kişi. Hiç de iç açıcı olmayan bir ilerleme. Ama O, tebliğ heyecanını başarıya bağlamamıştı. Allah’ın “Tebliğ et !” emrini yerine getiriyordu. Ona düşen, tebliğdi, hidâyet vermek Allah’a alt bir vazife idi (Kasas, 56). O, kendi vazifesini yapıyor, Allah’ın işine hiç bakmıyordu. “Allah’ım eğer Sen dileseydin onlar böyle yapmazdı” cümlesini parola yapmıştı.
Metod, yılmayan sabır, yorulmayan gayretti.
Nice yıllar tek netice almadan hac mevsimlerinde çadır çadır dolaşıp teblîğ yapmıştı, Derken Bl’set’ln 10’ncu yılında kim bilir kaçıncı çadırın kapışım çaldıktan sonra, Mekke İle Mlna arasında. Akabe tepesinde Medlnell 6 kişilik bir grupla karşılaşacak, onları islâma dâhil edecekti. Bunlar Medine’de çalışıp sayıyı artıracaklardır. Resulullâh bu ilk başarısının ürünü olarak ertesi yıl, 12 kişilik Medlnell ile Birinci Akabe biatı, bir yıl sonra da 72 kişilik Ensâr’la İkinci Akabe Biati’nı yapacak, dört ay kadar sonra da peygamberliğinin üçüncü senesi içerisinde Medine’ye hicret edecektir.
Devamı Var
Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisinden alınmıştır.
