İrfana Yolculuk
İlgili Yazılar
Gözün karası gece, fakat ışıklı gece, beyazı ise gündüz, fakat karanlık gündüz gibidir. Çünkü gözün karası olmazsa beyazı ile görülmez. İnsanda dimağ, gözün beyazına ve karanlık gündüze, kalb ise gözün karasına veya göz bebeğine ve ışıklı geceye benzetilebilir. Gündüz ve gece birlikte bir günü tamamlar; göz ile görebilmek için de gözün akının yanısıra karası da bulunmalıdır. Yoksa görmek mümkün değildir; gündüz, kapkaranlık gece olur. Bunun gibi, kalbin ışığı, yani iman olmazsa, sadece dimağın ürünü olan fikir hiçbir zaman aydınlatıcı olamaz. Bilgi ve düşünce, iman olmadan sadece kapkaranlık cehalet fışkırtır. Kendilerini aydın, yani münevver, ışık kaynağı, ışık saçıcı görenler, bu gerçeği iyi görmelidirler.
Dimağda üretilen her şey, ilim değildir. İlim, dimağ ile birlikte kalbin ürünüdür ve kesinlik taşır. Dimağa gelen ve ilimle karıştırılan malûmat, ilim oluncaya kadar pek çok işlemlerden, mertebelerden ve imbiklerden geçer. Kalbin ışığında yol alan dimağda üretilen ilim insanı imana ve Kuran-ı Kerimde buyrulduğu gibi, Allaha derin saygıya götürür ve götürmesi gerekir. Bir diğer ifadeyle, ilim ile iman birbiriyle özdeş görülebilir. Fakat örfî kullanımda, insanı harekete geçiren çok defa ilim değildir. Çünkü nice bilen vardır ki, bildiğini yaşamaz, tatbik etmez. Öyleyse, bunların bildiğine ilim değil, ilmin malzemesi olarak malûmat’ demek gerekir.
İnsan, düşünme ve ilim üretme sürecinde önce hayal eder (tahayyül) veya çevreden bazı manzaraları alır, ya da beş duyusuyla hisseder. Sonra bunlardan bir suret oluşturur, yani bunlara zihninde bir biçim verir (tasavvur). Ardından, bu biçim veya şekil üzerinde sistemli olarak, etraflıca ve derin derin düşünür, muhakemede bulunur (taakkul, tefekkür, muhakeme). Neticede bir tasdike ulaşır; yani zihninde işleme tâbi tutulan malûmat veya mahsûsatın, duyularla elde edilen malzemenin tamamını ya da bir kısmını doğrular veya doğruya ulaştırır, doğru ile buluşturur (tasdik). Tasdikten sonra ‘izan, yani kesin kanaat hâsıl olur. Kanaat, insanı benimsemeğe ve taraftarlığa sevkeder (iltizam). Nihayet ‘itikad’, yani bütünüyle bağlanma gelir. Aslında bu nihaî mertebe, bir bakıma ilmin kendisidir.
Zihinde malûmat veya çevreden alman manzaralardan, teoriden, mahsûsattan elde edilen malzemeden ilme yürürken geçilen mertebelerin her biri bir hükme sebep olur. Her ne kadar insanlar zaman zaman hayallerine ilim süsü verseler de, sadece hayal, genellikle safsata doğurur. Tasavvurun da ilim ve gerçekle alâkası yoktur. Tasdik benimsemeye yol açarken, izan tutunmaya, alıp kabûl etmeye, iltizam, yani taraftarlık ise taassuba, fanatizme kaynaklık eder. Ancak itikad, yani doğruluğuna mutlak inanma ve sımsıkı bağlanmadır ki, artık kesin ve hiçbir şüpheyle sarsılmaz ilim ve inanç demektir.
Bu çok önemli gerçek, şu iki gerçek veya küllî kaide ile birlikte ele alınmalıdır:
İnsanların çoğu ehl-i tahkik değildir; yani gördüğünü, duyduğunu, okuduğunu yukarıda sözü edilen zihnî imbiklerden geçirerek hakikate ulaşmaz. Bir kısmı hayal mertebesinde, bir kısmı tasavvur, daha başka bir kısmı tasdik, izan, nihayet iltizam mertebesindedir. En fazla taraftarlık gösterir ve taassupta boğulur. Bu çoğunluk, çok defa güvenilir gördüğü insanlardan duyduğunu doğru kabûl eder. Hattâ öyle ki, hakikati itimata şayan olmayan birinde görse kabûle yanaşmaz; kıymetsiz bir meseleyi, hattâ bir yanlışı güvendiği birinde görse onu kıymetli ve doğru addeder. Bu bakımdan, doğruyu yanlıştan ayıramayan, hisleriyle veya gördüğüyle, duyduğuyla hareket eden, gerektiği ölçüde tefekkür ve muhakemede bulunamayan, ayrıca kötünün, kötülüğün dünyasına girmemiş, bâtılla tam tanışmamış, hak ve bâtıl, doğru ile yanlış arasında tam muhakeme yapamayacak insanlara bâtıl, yanlış, saptırıcı şeyler ilgi çekici ve etraflı olarak anlatılır veya gösterilirse, bu, onların kalbinde, zihninde yaralar açar, imanlarını zedeler, onları dalâlete götürür. Müstehcen, şehevî şeyler de aynı şekilde tasvir edilecek olursa, bu da, yanlış davranışlara ve günahlara iter.
Hakikatleri sahiplenenler, onları bilhassa temsil ve başkalarına anlatma mevkiinde olanlar, halkın değer verdiği gerçekten değerli insanlar olmalıdır. Yoksa halk çoğunluğu, yukarıda yine Bediüzzamandan naklen arzedildiği üzere, doğruyu, güzeli kıymetsiz insanlarda gördüğünde onu kabule yanaşmaz. Doğru bir söz, yanlış bir insanın ağzından çıkınca maalesef doğru görülmez ve kıymeti olmaz. Aynı şekilde, hakikatler, onların kıymetini bilmeyen ellerde kıymetten düşer, kıymetini bulmaz. Meşhur La Fontaine’in (1621-1695) bir şiirinde tasvir ettiği gibi, horoz yerde bir inci bulsa, onu bir buğday danesine değişir. Buna karşılık halk, kıymetli insanlarda gördüğü yanlışları dahi kabullenir, sahiplenir. İnsanların çoğu avam olduğundan, doğruyu ve yanlışı, hakkı ve bâtılı bizatihi bilerek ve tahkik ederek seçmez; taklit ederek seçer. Dolayısıyla, hak ve doğru söz, yanlış bir insanın ağzından veya kaleminden çıktığında çok defa kabûl görmez; bâtıl ve yanlış bir söz ise, güvenilir bir insandan sâdır olduğunda kabûl görür. Dolayısıyla, hak, doğru ve gerçek için çalışanlar, kendileri de doğru ve güvenilir insanlar olmalıdırlar.
Hz. Bediüzzaman, bu gerçeğin bir diğer yansıması veya boyutu olarak şu çok önemli tesbitte de bulunur:
(Sosyal ve siyasî hayatta) zayıf ve azınlıkta kalan eller, Kuran ve İslâm davasında (en azından önde) bulunmamalıdır. Kesinlikle müsbet hareket çizgisinde Kuran ve İslâm davasında bulunacak kuvvetli eller iyi eğitilmiş olmalı ve ilmi takip etmelidir. Bunlar, İslâm’a ve Kur ana âşık, derinden bağlı ve onu hayatlarına hayat yapmış olmalıdırlar.—
İLİM VE MALÛMAT
Yukarıda “Dimağda ilmin mertebeleri vardır ve bu mertebeler birbiriyle iç içe olup, çok defa birbirine karıştırılır.” başlığı altında izahına çalışıldığı gibi, ilim, kesinlik ifade eder. O, asla malûmat değildir. Malûmat, ilmin malzemesidir; vücuda girmeyi bekleyen yiyecek/içecek gibidir. Yiyecek/ içecek vücuda girdikten sonra ağızda çiğnenir; midede ve barsaklarda sindirilir; böbreklerde ve karaciğerde ayrıca süzülür. Nihayet ondan vücuda gıda hâsıl olur ve bu, kanla bütün hücrelere dağıtılır, posası da atılır. Aynen bunun gibi, ilim, dimağda malûmatı kalbin ışığı altında pek çok mertebelerden geçirdikten, pek çok imbiklerden süzdükten sonra nihayet ulaşılmış kesin sonuçtur; sindirilmiş, hazmolmuş, posası atılmış gıdadır. İşte, nasıl koyun kuzusuna gıda olarak hazmolmuş tertemiz ve besleyici sütünü verir, gerçek ve yol gösterici âlim de, talebesine malûmatını değil, ilmini aktarır. Kuşun yavrusuna sadece ağızda birazcık çiğnenmiş kusmuk halindeki yiyeceği vermesi gibi, hazmolmamış, kalbin ışığında zihnî imbiklerden geçmemiş malûmatını aktarmaz.
Bir yazıda, sözde, manzarada ayrı ayrı beş duyuya, zihnî melekelere, kalbe, hislere, vicdana veya aynı anda bunların tamamına hitap eden yanlar olduğu gibi, zevke, zevketmeye, birden keşf veya hissedilmeye hitap eden yanlar da vardır. Bu yanlar, daha çok kişilerin mizacına, idrak derinliğine, kalbî saffetine, konu ile içten, derinden ve etraflıca ilgilenmesine bağlıdır. Zevken ve keşfen ulaşılan sonuçlar ve manâlar üzerinde akıl yürütülmez; onlar, görüş ve düşünce merceği altında incelenmez. Böyle yapılacak olsa, söz konusu ince manâlar ve sonuçlar tadını kaybeder, zevksiz teori veya görüş halini alır. Meselâ, toprağa atılan bir çekirdek İlmî olarak incelenebilir; yapısı ve maddî özellikleri hakkında belli bilgilere ulaşılır. Fakat o çekirdek dışarıda güzel bir çiçek, fidan veya sümbül halini alınca, bu defa ondaki güzelliklere çekirdek temelinde İlmî açıdan bakılacak olsa, bu güzellikler silinir; göze, vicdana, hislere, kalbe verdiği zevk gider ve bu fakültelerin ondan alacağı manâlar da kaybolur.
Sabit ve kesin hakikatler, hiçbir zaman tersine dönmez. Meselâ, ateş, Cenab-ı Allah’ın kendisine verdiği veya âdeti, icraatı olarak kendisinde sürekli var kıldığı yakıcılık sebebiyle daima yakar ve mûcize kabilinden Cenab-ı Allah’ın farklı tesir yaratması dışında hiçbir zaman üşütmez. Bir hakikatin özellikle aynı anda zıttını barındırması, hele hele bütünüyle kendi mahiyetinde iken aynı anda zıttı olması muhal içinde muhaldir. Yani ateş, ateş iken ve ateş olma özelliğini korurken hiçbir zaman üşütmez; hiçbir zaman su olmaz, hava olmaz.
Kâinattaki sabit hakikatlerin hakikat olması ve öyle kalması, Cenab-ı Allah’ın onları öyle yaratması sebebiyledir. Mûcize kabilinden Cenab-ı Allah onlarda geçici olarak ve bir veya birkaç defalığına mahiyetlerine zıt farklılık yaratabilir. Fakat, bu onların zıttına dönmesi değildir. Bu hal, aynı zamanda sürekli ve kalıcı da değildir; dolayısıyla hakikatin hakikat oluşunu ve mahiyetini değiştirmez.
Bir de Cenab-ı Allah’a ait, Zâtına has hakikatler vardır ki, bunlar, hiçbir zaman değişmez. Meselâ, Cenab-ı Allah (c.c.), mutlak güzeldir; bundan dolayı O’nun her hükmü, her icraatı, hem emri ve nehyi, her yaptığı güzeldir. Dünyada şahit olduğumuz birtakım çirkinlikler, nisbîdir; Cenab- ı Allah’tan dolayı değil, O’nun yaratıklarına tanıdığı belli özgürlük çerçevesinde bizzat yaratıkların kendileri, hataları, kabiliyetsizlik göstermeleri ve O’nun her nimet ve güzelliğini tam yansıtamamaları sebebiyledir. Âhiret’te ise O’nun dünyada varlığına izin verdiği bu eksiklikler söz konusu olmayacağı için, Ondan kaynaklanan her güzelliğe sınır olmayacak, o güzellik, hiçbir zaman çirkinlik gibi aksetmeyecektir. Dolayısıyla, Cenab-ı Allah’ın mutlak güzel, buna karşılık dünyanın bu
güzelliği tam yansıtamaması, hattâ bazen nisbî çirkinliklere zemin olması, o güzelliğin tamamen yansıyacağı Âhiret’in varlığına delildir ve varlığını gerektirir.
Mutlak iyi ve güzel olması sebebiyle Cenab-ı Allah’ın ebediyete meftun yarattığı ve pek çok güzellikleri dünyada sadece tattırdığı insanı ölümle ebedî yokluğa mahkûm ederek, ondaki ebediyet duygusunu karşılıksız bırakıp, bu duyguyu sadece esef ve hasret sebebi yapması, dünyada tattırdığı güzellik ve nimetleri onları ebedî sona erdirmekle de sonsuz eleme vasıta kılması asla düşünülemez. Çünkü bu, O’nun mutlak iyiliğine ve güzelliğine tam terstir ve O’ndaki mutlak ve devamlı güzellik hakikatinin mutlak çirkinliğe dönüşmesi manâsına gelir. Oysa bu, sabit ve mutlak bir hakikatin hem kendi mahiyetiyle aynı hakikat olarak kalması, hem de aynı anda zıttı olması demektir ki, sonsuz derecede muhaldir. Yani, Cenab-ı Allah her zaman mutlak güzelken, -hâşâ- aynı anda O’nun mutlak çirkin olması demektir. O halde O, Âhiret’i kuracak ve insanı ebediyetle buluşturacak, dünyada tattırdığı güzellikleri ona kesilmemecesine ve hiçbir zaman bitmeleri veya bitme düşüncesiyle eleme vasıta kılmamacasına sonsuzca tattıracaktır. Ölüm de, dünyanın acılarına, elemlerine kapanan ve böyle bir hayata, yani Âhiret hayatına açılan kapı olması sebebiyle güzeldir.
Burada “Neden insanın varlık hamuruna acı ve ızdırap sebebi eksiklikler, noksanlıklar konmuş?” diye sorulabilir. Bir defa, insan, -hâşâ- Allah değildir ve olamaz. Ancak Allah’tır ki, mutlak kemal sahibidir, kusursuzdur, noksansızdır. İnsan ise, özü ve mahiyeti gereği kusurludur; eksiktir. Bununla birlikte, her insanın ibadet ve öğrenmekle, İlmî, manevî ve ahlâkî mücahede ve gayretle ulaşabileceği kendine has bir kemal noktası vardır, tnsan, boşluklarını ve eksiklerini aşıp, kendi kemaline ulaşabilmek için sözkonusu mücadele ve mücahedeyi vermek mevkiindedir. Bizzat her hareketin, gayretin, hizmetin içine lezzet dercetmiş bulunan Cenab-ı Allah (c.c.), kemal noktasına ulaşmak için gösterilecek gayret, ortaya konacak
mücahede ve bu konuda çekilecek dert ve sıkıntıların içine bahis mevzuu kemalin lezzetinden hiç de daha az olmayan bir lezzet yerleştirmiştir. Dolayısıyla, eğer insan bu lezzetin dışında sıkıntılar ve acılar çekiyorsa, bu, aslında onun şerefi olan irade ve ondan kaynaklanan özgürlüğünü yanlış kullanmasından, yani bizzat kendisinden, suistimallerinden kaynaklanır. İkinci olarak, insana verilen her bir hususiyet Cenab-ı Allah’ı tanımanın bir alâmeti, âyeti ve O’nu müşahede etmenin bir rasathanesidir. Bu sebeple, İnsanî eksiklik ve noksanlıklar, bir yandan insanın kemali adına birer zemin teşkil ederken, diğer yandan, bu eksik ve noksan görülen hususiyetlere eksiksiz ve noksansız sahip, her bakımdan nihaî kemal derecesinde Allah’ın varlığına, Birliğine, Sıfatları’na ve İsimlerine aynalık yapar; dolayısıyla da, insan için kesinlikle hayır, kemal ve saadet sebebidir. Aksi neticeler vermeleri ise, arzedildiği gibi, insanın bizzat şerefini suistimalinden ve bizzat kendisine zulmetmesinden dolayıdır.
Hak ve hakikat, hiçbir zaman aldatmaz. Meselâ, vahiy ve peygamberlik haktır, onda bâtıla asla yer yoktur. Bu sebeple, bütün peygamberlerin ve peygamberliğin birinci sıfatı sıdk, yani doğruluk, en başta gelen zıttı da kizb, yani yalandır. Dolayısıyla, hiçbir peygamber yalan söylemediği gibi, en acımasız ve azılı düşmanları tarafından bile hayatlarının herhangi bir döneminde yalan söylemek ve sahtekârlıkla suçlanmamışlardır. Hadis-i şerifte, yalan söylemek, sözde durmamak ve emanete ihanet etmek, imana en zıt ve münafıklığın en belirgin alâmetleri olarak zikredilmiştir.— Şu halde, vahiy de, peygamberlik de hak olduğuna göre, peygamberlerin ve İlâhî Kitapların aldatmasına asla gerek yoktur ve ihtimal verilemez. Zâtında hak bir meslek, hak bir yol, hakkı ve hakikati temsil eden kişi, aldatmaya ve hileye tenezzül etmez. Tenezzül etmemenin de ötesinde, hak olan mesleğinde ve yolunda hak olan hedefine hile ve aldatmakla ulaşılamayacağını, hak olan bir yolda kendi hak olan bir hedefe ancak hak, yani meşru yolla gidilebileceğini de muhakkak bilir.
Hakkı temsil eden, hak bir yolu takip eden ve hak bir hedefe hak vesilelerle yürüyen bir insanın gözüne hayal ve illüzyon ârız olamaz; ârız olup da, ona yanlışı doğru, bâtılı hak gösteremez. Hak ve hakikat yolu, aldatmadığı gibi, aldanmaz da. İnsan, ancak hak ve hakikatten uzaklaştığı, onu temsilden uzak düştüğü ölçüde aldanır ve aldatmaya tevessül edebilir.
Nefsin mühim bir hastalığı da, bütünü parçada, büyüğü küçükte görmek istemesi, göremeyince de ret ve inkâra gitmesidir; ayrıca, bir şeye delil olanın o şeyi kendi içinde ihtiva etmesini veya barındırmasını beklemesidir. Oysa delil olma, hiçbir zaman ihtiva etmeyi ve barındırmayı gerektirmez.
Meselâ, küçük bir kabarcık, içinde parlayan güneşin aksiyle güneşin varlığına delâlet eder, yani ona delildir. Gündüzün ışığı ve yeryüzünün ısınması da, ışık ve ısının kaynağına, yani yine güneşin varlığına delildir. Fakat kabarcıkta parlayan güneşin aksi, güneşin kendisi değildir; güneş o kabarcığa sığmadığı gibi, aydınlattığı ve ısıttığı yeryüzüne de sığmaz. Sığmamanın ötesinde, sığacak veya yeryüzüne biraz daha yaklaşacak olsa, onu yakar, içindekileri hem kör, hem kül eder. Buna rağmen nefis, güneşin bizzat kabarcıkta ve yeryüzünün içinde olmasını ister.
Yani nefis, kâinatta veya kâinattaki her bir varlıkta Cenab-ı Allaha ait yüzlerce, binlerce delil görür. Tabiat, şuursuzdur, herhangi bir gaye takip etmez; ilimden ve iradeden de yoksundur. Buna rağmen, tabiatta cereyan eden hadiselerde veya kâinat gerçeklerinde Cenab-ı Allah’ın varlığına, Birliğine, Sıfatlarına ve İsimlerine sayısız işaretler, deliller vardır. Meselâ, bütün kâinatta vücutta olduğu gibi tam bir yardımlaşma hakimdir. Bir kiraz tanesinin meydana gelmesi için, kiraz çekirdeğinin, bu çekirdeğin belli şartlarda çimlenme ve kiraz ağacı olma özelliğinin, havanın, suyun, toprağın, güneşin, günlerin ve mevsimlerin değişmesinin ve bunun için dünyanın kendi ekseni ve güneş etrafında belli ölçüler dâhilinde hareketinin varlığı ve bütün bu faktörlerin tam bir denge ve ölçü içinde işbirliği içinde olması şarttır. Bütün bunları sağlamak ise, bunların tamamına, bir başka ifadeyle, kâinata hükmeden, onları yaratan, bir arada ve işbirliği içinde tutan mutlak bir İrade, İlim, Kudret ve Basar (Görme) ister; dolayısıyla bunların sağlanıyor olması, bütün bunlara sahip bir Varlığı gösterir.
Ali Ünal’ın “Risale-i Nur’da Külli Kaideler” adlı kitaptan alınmıştır.
tweet
