İrfana Yolculuk
İLİMLERİN VARLIĞI, HZ. ALLAH’A DOĞRUDAN DELİLDİR
Evet, kâinatı inceleyen bütün (b)ilimler, kâinattaki mutlak düzen ve intizama dayanır. Düzen ve intizam olmazsa, ilimleri meydana getiren ve kanun denilen intizamdan çıkarılan sonuçlar veya küllî kaideler olmaz. Kanun denilen bu sonuçlar, dolayısıyla ilimler var olduğuna göre, mutlak düzen ve intizam da vardır. Mutlak düzen ve intizam, düzen ve intizamı kuranı ve devam ettireni gösterir. Ayrıca, bütün varlık türlerini ve türlerin fertleri dâhil olmak üzere bütün kâinatı kusursuz bilen bir İlme, bu düzeni kurup devam ettiren Kudrete işaret eder. Düzen ve intizam, ayrıca gayeyi, gayeliği, gayelik ve gaye, yine kâinatın tamamını tanıyan İlmi, gayeyi takip eden, intizamı tayin buyuran ve her şeyi gayesine sevkeden İradeyi ve bütün bunları mümkün kılan Kudret’i gösterir. İşte gafil veya inanmak istemeyen ya da akılları gözlerine inmiş nefisler, baş gözüyle görülen ve sadece bir kısmını zikrettiğimiz kâinat gerçeklerinin Allah’a, Birliğine, Sıfatlarına ve İsimlerine ne kadar açık deliller olduğunu akıl gözleriyle göremez veya görmek istemez de, Allah’ı bizzat eşyanın içinde Zâtıyla görmek ister. O’nun eşya cinsinden olmadığını, olamayacağını da düşünmez veya düşünmek istemez.
Meselâ, bir kabarcık, güneşin aksini tutması ve onu yansıtmasıyla güneşin kendisi olması gerekmez. Çiçekler, renkleriyle güneşi tavsif eder, yani güneşin ışığındaki renkleri gösterir ve böylece güneşin önemli bir özelliğini ortaya koyar. Fakat bu, çiçeklerin güneşin kendisi olmasını gerektirmez. Ruh, varlığı, vücutla münasebeti ve fonksiyonlarıyla Cenab- ı Allah’ı tanımaya önemli bir misal teşkil eder; fakat ruh, hiçbir zaman Allah olamaz, olması gerekmez. Balansı, Sâni-i Hakîm’i, yani her icraatında hikmetler bulunan Yaratıcıyı bazı Sıfatlarıyla tanıtır ama, asla Yaratıcı olamaz.
Bu gerçeğe rağmen, aklı gözüne inmiş gafiller Cenab-ı Allah’ı kâinatta görmek isterken, Onu Sıfatlarıyla ve tanınması gerektiği şekilde tanıyamayan bazıları da panteizm ve monizm dalâletine düşer ve -hâşâ- kâinata Allah der veya Allah’ı kâinat olarak tezahür etmiş ya da kâinatta “içkin” kabûl ederler veya kâinata sinmiş bir ruh gibi düşünürler. Buna karşılık Müslüman vahdet-i vücutçular, Allah’ın tecellilerinde boğulmakla, özellikle Vücud Sıfatında fâni olmakla sahv veya farka, yani Allah’ın İsimlerinin sâbit aynlar (yaratılmış ve değişmez özler veya mahiyetler) gerektirdiğinin idrakine ulaşamaz, dolayısıyla Yaratıcı-yaratılmış farkını tam zevkedemezler.
VARLIK MERTEBELERİ VE EVRİM ALDATMACASI
Bu, yine pek çok gerçekleri anlamada çok önemli küllî gerçeklerden biridir. Yeri geldikçe temas etmeye çalıştığımız gibi, insan olarak da bir şey yapmadan önce zihnimizde bir gaye, bir hedef vardır. Meselâ, rastgele bir bina yapıp sonra ona fonksiyon biçmeyiz. Bir binayı niçin, hangi maksat istikametinde yapacaksak, yani bu bina bir cami mi olacak, okul mu olacak, hastane mi olacak, ev mi olacak, büro mu olacak, zihnimizde önce binadan gaye bulunur. Sonra bu gayeye göre zihnimizde binaya şekil veririz. Dolayısıyla, varlıktan gaye ve sonra da onun İlmî varlığı önce gelir. Aynı şekilde, bir kelime bile yazacaksak, zihnimizde önce o kelimeyi niçin yazacağımız, yani kelimeden gaye, sonra da kelimenin manâsı, bir diğer ifadeyle, İlmî varlığı teşekkül eder. Sonra da, bu manâ veya İlmî varlık hangi harflerin ne şekilde bir araya gelmesiyle, yani hangi kelimeyle ifade edilecekse o kelimeyi yazarız. Yoksa, önce rastgele harfleri bir araya getirip, sonra bunlara manâ vermeyiz. Darwinistleri yanıltan önemli hususlardan biri, bu gerçeğe kör kalmak, varlıkların gayesiz ve rastgele ortaya çıktığını savunup, aralarındaki yapı benzerliklerine bakarak evolüsyona hükmetmektir. Bu ise, beşer adına en cahilane hükümlerden biri olabilir. Dünyada binlerce dil, milyonlarca kelime konuşulmaktadır; fakat bütün bu diller ve kelimelerin hepsi en nihayet 29-30 harfi farklı şekillerde bir araya getirmekle ifade edilir. Hattâ, aynı harflerden farklı dizilimlerle farklı manâlarda çok sayıda kelime meydana gelir. Dolayısıyla, milyonlarca kelimedeki harf benzeşmelerine bakılarak nasıl bu kelimeler birbirinden türemiş denemezse, hayvanlar arasındaki yapı benzerliklerine bakarak da hayvanların birbirinden türediğine hükmedilemez, böyle bir teori geliştirilemez. Çünkü, her hayvanın önce varlığından gaye, sonda bu gayenin ifadesi olarak manâsı, mahiyeti, Yaratıcının İlminde İlmî varlığı vardır. Hariçteki maddî varlığı işte bu İlmî varlığına, mahiyetine Yaratıcının dışta verdiği şekildir.
Bir yeri ağaçlandıracaksak veya bir ya da birkaç ağaç dikeceksek, önce bu ağaçtan nasıl faydalanacağımızı veya ondan hangi meyveyi alacağımızı düşünürüz. Dolayısıyla maddî âlemde en son olan netice veya meyve, bir şeyin varlığının gayesi olarak düşüncede en önce gelir; en önce vardır.
Kâinata ve ondaki her bir varlığa baktığımızda bunların derece derece sayısız gayeye hizmet ettiklerini ve kâinatta gayesizliğe, faydasızlığa ve abesiyete yer olmadığını görürüz. Meselâ, bütün unsurlarıyla bir ağacın faydaları, ondan takip edilen gayeler hakkında bir çalışma yapılacak olsa, hacimli bir kitap tutar. Aynı şekilde, insan azaları üzerinde benzer bir çalışma yapılacak olsa, ortaya ciltlerle kitap çıkar. Bu gerçek, hem kâinatın materyalistlerin iddia ettiği gibi kaostan kosmosa, yani kaostan mevcut düzenli haline doğru yol almadığını, yaratılışın, var oluşun belli bir istikamette, sapmadan ve tam bir düzenle yürüdüğünü gösterir, hem de her bir varlığa saymakla bitmez gayeler takan bir Zât’ın varlığına işaret eder.
PEYGAMBER EFENDİMİZ NİÇİN VE NASIL YARATILIŞIN GAYESİDİR?
Nasıl meyveli bir ağacın varlığında ana gaye onun meyvesidir ve meyve, ağacın maddî varlığında son unsur olmakla birlikte, ağacın gayesi olarak onun zihnî veya İlmî varlığı itibariyle ilktir, ağacın varlığına giden süreçte ilk olarak düşünülür, bunun gibi, varlık veya yaratılış ağacında son ortaya çıkan insan da, varlık ağacının meyvesi, yaratılışın nihaî ve en büyük gayesidir. Cenab-ı Allah (c.c.), varlık ağacını insanı meyve versin diye yaratmıştır. Yaratmadaki bu gayeyi, yani Cenab-ı Allah’ın insanı yaratmaktaki gayesini en iyi yerine getirenler peygamberler, peygamberler içinde de bütün kapsamı ve mükemmelliğiyle yerine getiren Peygam-ber Efendimiz Hz. Muhammed (s.a.s.)’dir. İnsanın yaratılış silsilesinde en son yer alması, Cenab-ı Allah’ın kâinatı yaratmaktaki gayesinin insan olduğunu gösterir. İnsandan takip edilen gayeyi en iyi yerine getirenlerin peygamberler ve peygamberlerin sonuncusunun da Peygamber Efendimiz olması, kâinatın öncelikle Peygamber Efendimiz (s.a.s.) için yaratıldığını ve Peygamberimizin peygamberlik silsilesinin de meyvesi, dolayısıyla gayesi ve peygamberlerin en büyüğü olduğunu ispat eder.
Kâinatta hiçbir şey, hiçbir varlık, boşuna yaratılmamıştır. Her biri, kâinatın sistemi içinde pek çok vazife görmektedir. Cemadât ve bitkiler, insan ve daha başka bazı faktörler tarafından engellenmedikçe vazifelerini tam ve mükemmel yaparlar. Çok cüzî irade ve şuur sahibi, dolayısıyla cüzî öğrenme ve farklı davranabilme kabiliyeti geliştirebilen hayvanlar âlemi de, vazifelerini çok cüz’î şuur ve iradelerinin yol açtığı çok az suistimaller dışında yine mükemmel yerine getirir. İnsan vücudu da, yine bizzat insanın ve insan tarafından değiştirilen çevre ve beslenme şartları gibi faktörlerin sebep olduğu kusur ve noksanlar dışında yine mükemmel çalışır. Kâinatta şuurlu ve sorumlu olan insanlar ve cinler dışında her varlığın vazifesini mükemmel veya mükemmele yakın yaptığına ve bu varlıkların her biri gibi, onların her hareketinin, gördükleri her vazifenin onlarca, yüzlerce, binlerle gayeye hizmet ettiğine en açık delil, kâinatın mükemmel düzeni ve bu düzenin, düzendeki intizamın hiç bozulmadan devam etmesidir. Bugün, bir yandan materyalistler ve Darwinistler neticede mutlak ilim, irade ve kudret sahibi Yaratıcıya işaret edeceği için bu gayeliği görmek istemeseler de, aslında insanlık, hiçbir insan bu gayelikten kaçamamakta, çevrecilik, çevre bilinci, çevreyi veya ekosistemi koruma üzerine hassasiyetle eğilmezlik edememektedir.
Şuurlu olmayan varlıklar, gördükleri vazife ve hizmetlerdeki gayenin farkında olmayabilirler. Ama onların bunun farkında olmaması, onların faaliyetlerinde ve yaptıkları işlerde sayısız gayelerin takip edilmediğini göstermez. Nasıl saat vakti göstermek gibi çok önemli bir hizmet gördüğünü bilmez, ama onun bunu bilmemesi kimseyi saatin varlığının gayesini inkâra götürmezse, bunun gibi, kâinattaki bazı varlıkların neyi niçin, hangi gayeye yönelik yaptıklarını bilmemeleri de, onların faaliyetlerinin gayesiz olduğu gibi bir sonuç doğurmaz. Kısaca, bilmemek, olmamaya delil değildir.
Cenab-ı Allah (c.c.), her varlık için nihaî bir tekâmül veya terakki noktası tayin buyurmuştur. Meselâ, bir çekirdeğin hedefinde ağaç olup meyve vermek ve tekrar kendine dönmek, yani binlerce yeni çekirdekte varlığını sürdürmek yatar. Anne karnında aşılanmış bir yumurtacık, merhale merhale bir canlı olmak, hangi canlı olacaksa onunla varlığının kemal noktasına ulaşmak ve sonra neslinde hayatını devam ettirmek hedefi istikametinde gelişir. Bundan ayrı olarak, her varlıkta tasaffî ederek, yani saflaşarak kemalini bulma hedefi ve meyli de sözkonusudur. Meselâ, altın cevheri, kemalini ve nihaî saffetini 24 ayara ulaşmakta bulur; insan, kemaline ve nihaî saffetine nefsini tam tezkiye, kalbini tasfiye, ruhunu tenmiye, yani terbiye ile tam terakki edip, sahip bulunduğu bütün potansiyelleri meleke haline getirme ve bu melekeleri kendine has tam kapasite ile kullanmakla ulaşır. Bu süreçte, her varlığın fıtratına yerleştirilen bu kemal ve nihaî arınma ve gelişme noktasına ulaşma meyli, katlanarak ihtiyaç halini alır. İhtiyaç ise, artarak iştiyaka, tam bir şevkle yoluna devam etmeye; iştiyak da, katlana katlana hedef istikametinde çekilircesine yol almaya, yani incizaba dönüşür. Varlıkların fıtratına konmuş bulunan bu meyil, ihtiyaç, iştiyak ve incizap gibi hususiyetler, Cenab-ı Allah’ın tekvinî, yani kâinatın işleyişi için vazetmiş bulunduğu karşı konulmaz emir veya kanunlara itaatin nüveleri, hattâ bizzat itaat etmenin kendisidir. Evet, bilhassa her bir iradesiz varlıkta Cenab-ı Allah’ın tekvinî emirlerine öyle karşı konulmaz bir itaat yönlendirmesi veya şevki vardır ki, lâtif ve nazik su, nazik bir meyille, yani soğumanın tesirinden gelen bir yönelişle donma emrini aldığı zaman demiri parçalar. Kışın donma sebebiyle ne kadar su saatinin çatlayıp bozulduğunu biliriz.
Cenab-ı Allah (c.c.), Kendi Kendine vardır; varlığına ait bütün hususiyetlere Kendi olarak sahiptir; varlığı Kendi’ndendir ve Kendisiyle devam etmektedir. Ayrıca, zaman, mekân, değişme, bölünme, üreme, gelişme gibi her türlü maddî özellikten mutlak berî ve münezzehtir. Dolayısıyla, Onun varlığı mutlaktır ve mutlak zarurîdir. Onun için var olmamak asla sözkonusu olamaz. Cenab-ı Allah’tan başka bütün varlıklar ise, varlığını Allah’a borçludur; varlık sahasına çıkmaları, varlıklarını sürdürmeleri, hem varlık sahasına çıkıp hem de varlıklarını devam ettirmeleri için gerekli her şey, yine kendilerine değil, Cenab-ı Allah’a aittir ve O’nun bahşetmesiyledir. Bu sebeple, varlığı kendinden ve kendisiyle olmayan bütün varlıklar mümkün, yani olmaları veya olmamaları aynı derecede ihtimal dâhilinde, dolayısıyla var olmaları Cenab-ı Allah’ın İradesine bağlı olan varlıklardır. İşte, onların mahiyetlerinin nihaî kemal noktası, adem, yani Cenab-ı Allah’ın mutlak varlığı karşısında İzafî yokluk âleminden veya sahasından vücut, yani varlık sahasına çıkmaktır. Onlar, var kılınmakla mahiyetlerindeki, yani onları tayin eden, ne olduklarını ortaya koyan asıl özlerindeki nihaî kemal noktasına ulaşmış olurlar.
Mümkünât, yani Cenab-ı Allah’tan başka her şey, çıplak bir vücutla ortada bırakılmaz. Varlık sahasına çıkarılan her bir varlık, mahiyetine veya fıtratına yerleştirilen meyil, ihtiyaç, iştiyak ve incizapla kendisi için tayin
buyurulan hususî kemal noktasına yönelir. İşte, her bir mümkün varlığın hususî kemali, nihaî gelişme noktası, kendisine verilen kapasitelerin potansiyel kabiliyet olmaktan çıkıp, birer aktif kabiliyet haline gelmesidir. Ancak böylece her bir varlığın var olmasındaki gaye gerçekleşir ve her bir varlık, bu gaye istikametinde hayatını sürdürür. İnsan (ve cinlerin) dışındaki canlıların bazısı tamamen iradesiz olmakla, söz konusu gaye istikametine iradesiz sevkedilir; hayvanlar gibi bazıları, çok cüzî iradeleriyle birlikte yine aynı istikamette yürütülür. Bundandır ki, kâinatta insanın tesir sahası dışında kalan her alanda her şey, belli ölçülerde mükemmel cereyan eder. İnsan ise, iradesiyle kendi sahasında bu mükemmeliyeti bozar. Onun hususî kemal noktasına yürümesi, yani kendisine bahşedilmiş ve gelişmesi iradesine bırakılmış kapasiteleri aktif kabiliyet haline getirmesi, iman, ibadet ve ilimle tekâmül ve terakkisine, çalışmasına, gayret ve himmetine bağlıdır. Kimse, kendisine lütfedilen kapasiteleri bilemez; dolayısıyla insan, meşrû istikamette ölünceye kadar gayret etme, terakkî ve tekâmülünü sürdürme mevkiinde bir varlıktır.
AKSİYON VE DÜŞÜNCE
Hareket veya aksiyon ve düşünce, bir bakıma insan hayatının özeti gibidir. Bunlar, birbirine sebeptir, birbirini doğurur ve birbirini tamamlar. Aksiyon ve düşünce silsilesinde insanın belli bir hedefi ve bu hedefi seçmede ve ona ulaşmaya çalışmada belli bir niyeti olur. Peygamber Efendimize (s.a.s.) gelen ilk vahiy, bir aksiyon emriydi: “Okul” Ve arkasından neyin okunacağı değil, ne için, ne veya kim adına okunacağı buyruluyordu: “ Yaratan Rabbınin adına (ve adıyla)”. Demek ki, peygamberlik aksiyonunun, belki bütün İslâmî aksiyonun adı “okumak”tır. Kâinatı okumak, insanı okumak, Kur an ı okumak ve yine okumanın manâsı içinde (okuduğunu) yaşamak. Okumak, hem öğrenmeyi hem yaşamayı, hem ilmi hem hayatı veya pratiği içine alan bir kavramdır. Dolayısıyla bilme, inanmaktan ve yaşamaktan; inanmak, bilme ve yaşamaktan; yaşamak, bilme ve inanmaktan ayrılmaz, ayrılmamalıdır. İlim, “bilimsel” teoriler yumağı ve malûmat yığını değil; bizzat zihinle, kalble, bedenle tecrübe edilen gerçeklerdir. Bundandır ki İslâm, bir teoriler toplamı değildir; o, baştanbaşa hayat ve aksiyondur; manâsını aksiyonla bulur, kendisini aksiyonla açar. İslâm Fıkhı da, kitaplarda yazılı kaideler toplamı değildir; o, bizzat pratiktir, manâsını pratiğinde bulur. Dolayısıyla, İslâmî pratiği veya İslâmî bir pratiğin içinde olmayan bir insan, teoride İslâm’ı ne kadar bildiğini zannetse de hükümlerinde çok defa yanılır; İslâmî bir pratik içinde olanları da gerektiği gibi anlayamaz ve İslâm adına doğru değerlendiremez. Yine bundandır ki, İslâm’ı teori olarak çok iyi çalışmış bulunan oryantalistler, onu hayatında tatbik etmeye çalışan sıradan bir mü’min kadar kavrayamazlar. Kısaca, aksiyon ve düşünce, birbirinden ayrılmaz bir bütündür; sağlam ve yerinde aksiyon sağlam düşünceyi, sağlam düşünce sağlam aksiyonu doğurur ve böylece bir aksiyon-düşünce salih (doğurgan) dairesi ortaya çıkar.
Meselenin bir de şu boyutu vardır: Aksiyonla veya hareketle düşünce arasında bir geçiş hattı, bir diğer ifadeyle, sebeple netice arasındakine benzer bir bağ vardır. Bu bağ, insanı aksiyonla düşünce, sebeple netice arasındaki münasebeti görmeye götürür; hattâ bu bağ, sözkonusu münasebettir. İşte insan, bu bağ veya münasebeti görmek veya keşfetmekle yeni terkiplere, yeni düşünce ve davranış kalıp ve kaidelerine ve bütün bunların arkasında sanki onların asıl sebepleri veya onlardan sorumlu gibi görünen birtakım kanunlara erişir. Esasen hadiseler de, bu kanunları bize gösterir. Kur an-ı Kerim âyetlerinin bazıları, âyet veya âyet gruplarında anlatılan hadiselerin altında yatan kanun veya düsturların ifadesiyle biter. Meselâ, Hz. Yusuf’un kardeşi (Bünyamin)’i yanında alıkoymasına gerekçe olan hadisenin sonunda Kur an-ı Kerim, bu gerekçeyi ve onu doğuran hadiseyi Cenab-ı Allah’ın hazırladığını beyan buyurur ve sonra şu çok önemli küllî kaideyi beyan eder: Her bir bilgi sahibinin üstünde daha iyi bir bilen (ve hepsinin üstünde her şeyi bilen olarak Allah) vardır.
İnsan, eşya ve hadiselerdeki sebep-sonuç bağını, aksiyon ve düşünce arasındaki geçiş hatlarını görmek veya keşfetmek, böylece yeni terkiplere, yeni düşünce ve davranış kalıplarına ulaşmak ve bunların altında veya arkasında yatan kanunlara erişmekle zihnen ve kalben inkişaf ve bu inkişafa paralel maddî ve teknolojik açıdan terakki eder. Pozitif ilimler açısından ilim dediğimiz şey de, bir açıdan söz konusu terkip ve tahlillerde bulunabilme, kıyas, tümevarım ve tümdengelim gibi yollarla eşya ve hadiseler arasında gezinip, onların arkasındaki küllî kanunları görebilme ve bunlardan hareketle cüz’iyatı da yorumlayabilme kabiliyetidir.
Evet insan, bu kanunlardan istifadeyle bir şeyler yapma ve üretme kabiliyetini de haizdir. Bütün bunlara rağmen, insan, her sahada olduğu gibi, bu alanda da mükemmel değildir; her bir hadiseyi bütün boyutlarıyla, onu doğuran sebep ve sonuçlarla kavrayamadığı gibi, sebepleri, sonuçları ve altlarında yatan kanunlarla birlikte bütün hadiseleri bir arada göremez ve değerlendiremez. Dünü tam bilmediği gibi, bugünü de tam bilmez; yarını nerdeyse hiç bilmez. Oysa denebilir ki, tarihin ilk gününden bu yana hadiseler arasında münasebetler vardır; tarih, birbirinden kopuk hadiseler bütünü değildir. İnsan hayatı da, toplumların hayatı da, kâinatın hayatı da âdeta organik birer bütündür. İşte insan, ne bu bütünü ne de onun cüz’lerini, unsurlarını tam manâsıyla görüp, hatasız değerlendirebilir. Ayrıca, insanı da, insanları da, onun münasebet halinde bulunduğu bütün çevreyi de her bakımdan ve tam doğru olarak tanıyamaz, kavrayamaz. Bu husustaki kabiliyet ve kapasitesinin eksikliğinin yanısıra insan, hatadan, düşmekten kurtulamaz; başına üşüşen evham ve şüpheler de peşini bırakmaz. Bundan dolayı insan, her halükârda vahiy alan bir peygambere ve onun kılavuzluğuna muhtaçtır. Ta ki, kâinattaki mükemmel nizama, eşya ve hadiseler arasındaki bağlara, aksiyon-düşünce, sebep-sonuç
münasebetine ve çevresiyle birlikte kendi mahiyetine göre davranabilsin ve kâinatın ve hayatın temeli olan dengeyi bozmasın.
Cenab-ı Allah (c.c.), her bir varlığa has bir istidat, yani kapasite, potansiyel kabiliyet bahşetmiştir. Bu, cemadât dediğimiz cansız eşya veya cisimlerde de vardır. Bundandır ki, toprak tabakası kayaların parçalanmasından oluşmuştur. Suların kaynağı da çok defa kayalardır. Demek ki, İlâhî Kudret, kayalara toprak ve sulara kaynak olma istidadı vermiştir. Bu istidat, kayaların fıtratındaki bu potansiyel, rüzgârların ve yağmurların da tesiriyle sürekli hareket, sürekli fiil ve faaliyet olarak kendini ortaya koyar. İşte bu hareket ve faaliyet, Allah’ın izniyle toprak tabakasının oluşmasına, kayalardan suların fışkırmasına hizmet eder. Ne malûm ki, kayalar bu hizmetten bir lezzet alıyor ve bu lezzetten gelen aşk ve şevkle hiç durmadan sürekli faaliyet halinde bulunuyor olmasın.
Bunun gibi, Cenab-ı Allah’ın (c.c.) toprağa verdiği fıtrattaki potansiyeller sürekli faaliyet halinde tecelli ettiği için bütün madenler toprakta oluşur; yine, toprak altına giren tek tip su, burada farklı türde sulara dönüşür. Kimse, bu faaliyetler sebebiyle toprağın bir şevk ve lezzet hissetmediğini söyleyemez. Çünkü cansız görüp cemadât dediğimiz varlıklarda bile belli seviyede bir ruhî neflıa olmadığı malûmumuz değildir. Bunun yanısıra, onları temsil eden, Allah’ın onlara gördürdüğü vazifeleri alkışlayan, temsil ve Cenab-ı Allah’a arz eden melekler vardır. Dolayısıyla, faaliyetlerinin hasıl ettiği şevk ve lezzettir ki, cemadâtı da sürekli faaliyete sevkeder. Çünkü, hayat faaliyettir ve faaliyettedir. Atalet, yani işsizlik ve hareketsizlik, ölümün kardeş çocuğu olup, işsiz ve hareketsiz bir varlık adem, yani yokluk, yokluğa gidiş hesabına çalışıyor demektir.
Cemadât için faaliyette böyle bir şevk ve lezzet varsa, elbette ruhtan veya rûhun fonksiyonlarından ya da rûhî tecelliden belli seviyelerde hayat taşıyan bitkiler, hayvanlar ve insanlar, fıtratlarındaki potansiyellerin faaliyet ve kabiliyet olarak ortaya çıkmasından lezzet alacak ve bu lezzetten gelen şevk, onları daha da faaliyete itecektir. Bitkilerin iradeden nasibi olmadığı, hayvanların çok az olduğu için onlar, potansiyellerini sürekli faaliyete dönüştürür. İnsanın iradesi dışında çalışan bedeni de, en gelişmiş ve kompleks bir fabrikadan çok daha muhteşem ve kompleks bir fabrika gibi çalışır. Ancak insan, ataletle onun çalışmasını yavaşlatır ve bu yavaşlatmaktır ki, bedenin hastalanmasının en önemli sebebidir. Rahatlık ve atalet, bedeni ölüme getiren faktörlerdendir. Arz olunduğu gibi, işsiz ve tembel insan, adem, hastalıklar ve ölüm adına çalışıyor demektir.
İnsan, çok defa arzularına, heveslerine fikir sureti giydirir; onları sanki birer fikirmiş gibi takdim eder. Özellikle hırslı ise, bu takdirde nefsanî arzularını ve heveslerini fikir zanneder veya onlara fikir elbisesi giydirir; hırslarını tatmin adına onları fikir olarak sunar.
Gerçekten katmerli cehaletin, sathîliğin, gerçeğe kapalı kalmanın ve soğuk taassubun en önemli sebeplerinden biri ülfettir; İlmî araştırmalara, yani tahkike mani olan en belli başlı sebeplerden biri yine ülfettir.
İnsanlar, alıştıkları ve doğru kabûl edip şartlandıkları şeyleri kendilerince malûm bilir ve gerçek zannederler. Hattâ ülfet (kanıksama) dolayısıyla pek çok harikaları sıradan görüp, onlara ehemmiyet vermezler. Halbuki ülfetlerinden dolayı malûm ve sıradan zannettikleri o şeyler, birer harika ve birer Kudret mûcizesi oldukları halde, ülfet sebebiyle onlar üzerinde düşünmezler. Bunun yerine, fıtrata müdahalenin sebep olduğu anormallikleri harika zannederler. Meselâ insan, baştan başa bir harikalar
mecmuasıdır. Bütün insanlar yapı olarak aynı malzemeye dayandıkları ve birbirlerinin aynısı oldukları halde, kıllarına ve parmak uçlarına, daha öte DNA’larına varıncaya kadar birbirlerinden ayrı oldukları gibi, simaları, karakterleri, kabiliyetleri, beğeni ve tercihleri açısından da birbirlerinden farklıdırlar. Her bir hücre, hücreyi oluşturan çekirdek, zar, DNA ve RNA gibi unsurların her biri, birer mûcizedir; bütün insanlar bir araya gelseler, yapamayacakları harikalardır. Ama insan, ülfet sebebiyle, bunlarla sürekli haşir-neşir olması sebebiyle, bu mûcizeleri görmez; daha büyük harfler olan ellerin, parmakların, yüzün yapısına dikkat etmez, fakat, aslında bir anomalilik olarak biri altı parmaklı doğsa bunu harika zannederek, günlerce üzerinde durur. İnsan, kendileriyle ülfet, yani alışkanlık peyda ettiği şeyleri böylece sıradanlaştırır ve üstüne üstlük, onları bildiğini zanneder. Hele bir de kendisiyle alışkanlık peyda ettiği şeye “bilimsel” bir ad takmışsa, artık onu bir daha incelemeye değer bulmaz. Katmerli cehaletin beslendiği bir bataklıktır bu tavır.
Kuranı, Kuran üzerine yazılmış mealleri, Risale-i Nurları okuruz; belki çokça da okuruz. Çok defa da okuduğumuzu anladık zanneder ve geçeriz. Oysa idrak ve manâ adına zihnimizde belirmiş, tecessüm etmiş, kalıp giymiş bir şey yoktur. Meselâ, “Lâ ilahe illallah – Allah’tan başka ilâh yoktur!” deriz. Böyle demekle İslâm’ın çekirdeği olan bu mübarek “kelime’yi anladığımızı sanırız. Oysa ne ilâhın manâsını biliriz, ne Allah hakkında marifetimiz vardır, ne de Allah’tan başka ilâh olmamasının ne anlama geldiğini, kâinat, hayat, ilimler, düşünce adına bunun ne ifade ettiğini düşünmeyiz bile. Lâ ilahe illallah’m yanısıra her gün defalarca teşbih, tahmid, tekbirde bulunur, yani “Sübhânellah, el-hamdü li’llâh, Allahü ekberl” deriz; fakat Allah marifetinin ve namazın, ibadetin özü, çekirdekleri ve meyveleri olan bu kelimelerin anlamları üzerine zihnimizi de, kalbimizi de yormayız. Böyleyken, bütün bunları bildiğimizi zannederiz. İşte bilmeyi, ilmi, araştırmayı önleyen, sürekli söylemekten ve iç içe olmaktan kaynaklanan bildiğimizi zannetmemizdir, yani ülfettir.
Kur an-ı Kerim’de, “Göklerde ve yerde o kadar çok âyetler var ki! Fakat onlar, bu âyetlerle sürekli iç içe, yan yana bulundukları halde hep bir aldırmazlık içinde geçip giderler?— buyrulur. Kâinatta her bir şey, her bir hadise, Cenab-ı Allah’ın varlığı ve Birliği dâhil, iman esaslarına açık birer delildir. Fakat bütün bunlarla sürekli bir arada ve iç içe yaşıyor olmamız, onların ne kadar harika olduğunu görmemize engel olmaktadır. Onların ne kadar harika olduğunu göremediğimiz gibi, onların ifade ettikleri manâları da görmez, işitmez ve üzerlerinde düşünmeyiz. Daha tehlikelisi, bu körlük, sağırlık ve düşüncesizliğimiz, onların her biri iman esaslarına apaçık bir âyet iken, onları inkâra ve küfre basamak yapmaya kadar gidebilmekte, öyle ki, şuursuz, ilimsiz, iradesiz tabiatı veya her bir şeyi ilâh yapma, yaratıcı yapmaya kadar varabilmektedir. Kur’ân-ı Kerim, “Sen (Allah’ın her bir icraatı, kâinattaki her bir şey, her bir hadise karşısında) hayretten hayrete düşer, hayranlıktan hayranlığa geçersin, onlar ise alay ederleri”— buyurur. İnkârcılar, ülfetin ve materyalist bilimciliğin kalblerini mühürleyip, gözlerini kör ettiği insanlar, mü minlerin eşya ve hadiselerde okudukları manâlarla, eşya ve hadiselerin mesajları ile, onların iman esaslarına nasıl parlak bir âyet oluşuyla alay ederler. Bu dehşetli cehalet, sathîlik ve insanı insanlığından utandıracak tavrın en önde gelen bir sebebi ülfettir; baştan başa âyetler meşheri olan “tabiat”ın koynunda, onunla iç içe yaşıyor olmamızdır. Bu tavrın bir diğer boyutu da, eşya ve hadiselerdeki harikalığı görmezken, anormalliklere, anomalilere, fıtrat ve kaide dışılıklara harikalık vermektir. Bilhassa ilim ve terakki asırları denilen son asırlar, ülfetten kaynaklanan bu katmerli cehalet ve sathîliğin en fazla görüldüğü asırlardır.
