İrfana Yolculuk
Ülfetten başka insanı doğruyu bulmaktan alıkoyan faktörlerden biri de, enaniyetten kaynaklanan, cehaletin daha da katılaştırdığı bir tavır ve
davranış şekli olarak, hakkı kabûl etmeme adına karşıdakini susturma gayret ve alışkanlığıdır. O bakımdan ilim, münakaşa ile değil, mütalâa (karşılıklı değerlendirme, birlikte çalışma), münazara (fikir ve görüş alışverişi) ve istişare ile gelişir. Münakaşada nefse itimat edilmez. Özellikle doğrular münakaşaya açılamaz. Çünkü münakaşada kişiler çok defa üstün gelme ve karşıdakini susturma gayreti içinde olduğundan, doğrular matlaşır; kişilerin idrak kapasitesine ve şahsî kabûllerine indirgenir. Oysa doğru, insandan bağımsız olarak vardır ve insana düşen, onu anlamaya çalışmak ve keşfetmektir.
BİLİMİ PUTLAŞTIRMAK; EŞYA VE HADİSELERE KURÂNÎ VE BİLİMSEL BAKIŞ
Bu, Hz. Bediüzzamanın son derece önemli tesbitlerinden biridir. Modern bilim, kâinat hadiselerine sadece “nasırlarıyla, yani meydana geliş şekilleriyle yaklaşır ve her bir kâinat hadisesini meydana geliş şeklinden ibaret görür. Meselâ, yağmur, onun için buharlaşma ve sonra buharın atmosferde soğuk hava tabakasına rastlayıp yoğunlaşarak damlalar halinde yere düşmesinden ibarettir. Oysa yağmurun meydana gelmesinde ve yağmasında belki henüz bilemediğimiz daha pek çok faktörler devrede olduğu gibi, bütün bu faktörlerin, yağmurun, yağış hadisesinin, hattâ kâinatta her bir hadisenin, yukarı atılan bir taşın yere düşmesinin bile nerdeyse kâinatın tamamıyla, insan ile, kâinat ve insanın hayatıyla çok yakın münasebetleri söz konusudur. Ayrıca, her bir hadisede pek çok manâlar, ibretler, dersler yüklüdür. Her bir kâinat hadisenin yerine getirdiği pek çok vazifeler, sebep olduğu pek çok faydalar da vardır. Bundan dolayıdır ki, hem Kur an-ı Kerim, hem halkımız, meselâ yağmur için “rahmet” tabirini kullanır. Modern bilim, kâinat hadiseleri için keşfettiğini düşündüğü meydana geliş sebeplerinden hareketle her bir hadiseye bir isim takar ve hadiseleri bazılarına “kanun” dediği bu isimlere havale eder: manyetizma, telepati, yerçekimi, mıknatıs kuvveti gibi. Kısaca, modern bilim için kâinat ve kâinat hadiseleri, kendi taktığı birtakım hikmetsiz ve ruhsuz isimlerden ibarettir. Bu tavrın, eskiden müşriklerin kâinat hadiselerini veya insan hayatında ortaya çıkan ve izah edemedikleri bazı vaka veya vâkıaları birtakım görünür veya görünmez bazı kuvvetlere verip, sonra da bu kuvvetleri bazı isimler altında putlaştırıp, onlara tapmalarından hiçbir farkı yoktur. Nitekim Kur an-ı Kerim, müşriklerin edindikleri putları ilâhlaştırmaları, onlara ilâh adını vermeleri konusunda, “Bu, sadece sizin isimlendirmenizden ibarettir.” buyurur.
Oysa her bir varlık ve hadisenin manâsı, ondaki hikmetler, taşıdığı anlamlar, dersler ve ibretler bir yana, “nasıl”ına bakarak tarif veya isim koyuverme bile, bütünüyle tanımayı, müsemmâyı, yani isme konu varlık veya hadiseyi bütün yanlarıyla bilip kuşatmayı gerektirir. Bilme kuşatma olduğu için, bilen daima bilinenden büyüktür. Modern bilimin isim koyarak takdim ettiği hadiselerle ilgili bilgisi ise büyük ölçüde teorilerden ibaret olduğu gibi, artık fizikçiler, kâinat hakkındaki bilgilerinin bilme aczinden ibaret olduğunu itiraf etme noktasına gelmişlerdir. Dolayısıyla, cahil insanların eşya ve hadiselere keşfettiklerini düşündükleri yanlarına bakarak isim takmaları ve böylece onları izah ettiklerini sanmaları, sadece cehaleti artırır ve basit cehaleti katmerli cehalete çevirir. Çünkü daha öte araştırmanın, tanıma gayretinin önünü tıkar; hadiseleri basitleştirir, manâsızlaştırır; hikmet ve derslerinden mahrum bırakır. Bereket versin ki, günümüzde dünkü, önceki asırdaki fizikçilerin kibrinden uzaklaşan ve kâinat karşısında cehaletlerini ve bilme aczlerini itiraf edebilen fizikçiler de var.
Söz konusu tavır, sadece kâinat hadiselerini inceleyen “pozitif” bilimlere ait değildir. Özellikle sosyal bilimlerde de aynı tavrı, hem de fazlasıyla müşahede etmekteyiz. İnsanı maddesinden, düşünceyi beyindeki maddî veya kimyevî faaliyetlerden, process’lerden ibaret gören, ruhu laborautara sokamadığı için kabûl etmeyen, şuuru, iradeyi izah edemediğini itiraf eden pozitif bilimlerdeki materyalizmle ele ele tutuşan psikoloji de, sosyoloji de, insanı (nefsanî) davranışlarına indirgemekte, izah edemediği şuur ve iradeyi insanı ve davranışlarını izahta âdeta devre dışı bırakmakta, daha da öte, insanı ve hayatını bizzat kendi davranışlarının nesnesi olarak ele almaktadır. Günümüzde özellikle sosyoloji, böyle bir tavırla icat ettiği isimlerle de hem insanı, hem de hadiseleri açıkladığı iddiası gurur ve kibri içindedir. Dolayısıyla, gurur, kibir ve cehaletin en boş ve en katmerlisini günümüzde pozitif bilimlerde, Darwinist biyologlarda, sosyal bilimlerde ise sosyologlarda müşahede etmekteyiz.
Modern bilimin bir diğer özelliği ve tavrı, “nasıl” ve “ne şekilde” ile ilgilenmeyi bilim zannettiği için zihinleri gereksiz malûmatla doldurmasıdır. Meselâ, Peygamber Efendimize hilâllerle, ayın niye küçülüp büyüdüğüyle ilgili sorulan soruya Kuran-ı Kerimde, “Hilâller; yani ayın hareketleri, büyüyüp küçülmesi, insanlara takvimcilik yapmak, vakitlerini, bu arada (oruç ibadeti ve) hac zamanlarını bildirmek içindir!’— şeklinde cevap verilmiştir. Ayın hareketlerini, dünyanın etrafında döndüğünü, zahiren küçülüp büyümesinin zahirî sebebini bilmek, gerçi bilgidir. Fakat ayın hareketleri, dünyanın etrafında dönmesi, zahiren küçülüp büyümesi, Cenab-ı Allah’ın hikmetler dolu icraatları olarak bilinmez, yani marifet oluşturmaz ve tabiata, sebeplere, kendi kendine olmaya verilirse, o zaman bu bilgi, tamamen faydasız, hattâ zararlı bir bilgidir. Çünkü bunu bilmenin insana faydası olmadığı gibi, ayın hareketlerine insanın müdahalesi de yoktur. Buna rağmen, bilim, asırlardır insanları bu tür bilgilerle meşgul etmiş, bunların etrafındaki tartışmalar, dünyada pek çok kişinin imanını yitirmesine sebep olmuş, bilimsel materyalizme malzeme teşkil etmiş ve insanlığın başına savaşlar, silahlanmalar, işgaller, sömürgecilik gibi yollarla çok büyük felâketler getirmiştir.
Dalâletin, yanlış yollara girmenin veya bu yolları takip etmenin sebeplerinden biri, kişinin kendisini beğenmesi ve kendi fikirlerine fazla değer vermesidir. Öyle ki, böyle biri, başkalarıyla, halk ile aynı düşünüyor olmamak ve farklılığını göstermek için, fikirlerine başka bir yol inşâ eder. Halkın gittiği yolda müşahede edilen veya bu yoldan kaynaklandığı düşünülen şüphe ve zanlar, kendini beğenmişi bu şüpheler ve zanlarla, ona göre “hurafe”lerle mücadeleye sevkeder. Kendini beğenmiş, kendine inşâ ettiği yolda yalnız kaldığını ve fikirlerine itibar edilmediğini görünce, bu defa kendi şüphe ve zanlarına hedef olur. Bu tür insanlardan ancak binde biri kurtulabilir.
Ey hidayeti arayan insan! Halkı, Müslüman çoğunluğu küçümseyip, inançlarına hemen “hurafe”, geleneklerine hemen “İslâm dışı” damgası vurma! Gurur ve enaniyeti, kendini beğenmişliği, fikirlerine meftuniyeti ayaklarının altına al ve ez onları! İmanın sapasağlam kalesine gir ve Müslüman çoğunluğun yoluna tâbi ol!
GERÇEĞİ GÖRME VE İTİRAF EDEBİLMENİN ÖNÜNDEKİ ENGELLER
İnsanı gerçeği görmekten ve itiraftan alıkoyan pek çok faktör vardır. Belki de bunların başında hubb-u nefis, yani kişinin kendisine olan sevgisi ve enaniyet gelir. İnsan, âdeta tapacak ölçüde kendi nefsini sever; buna enaniyet de eklenince, hakikatle arasına aşılmaz engeller girmiş demektir. Ben-sevgisi ve enaniyetin insanla gerçeği görme ve itiraf edebilme arasına koyduğu bazı engeller şunlardır:
Muhalefet tavrı: Bu tavır özellikle günümüzde, bilhassa kendisini ve kendi düşüncesini beğenen insanlarda o kadar çok yaygındır ki, aydın ve entelektüel olmanın gereği gibi takdim edilebilmektedir. Oysa, müsbet bir üretim ortaya koyamayan, inşâ ruh ve kabiliyetinden yoksun, elinden ciddî bir iş gelmeyen, buna rağmen bir şey yapıyor olmakla vicdanını tatmin etmek ve başkalarına karşı ispat-1 nefiste bulunmak, yani kendini ortaya koymak ve başkalarına kabûl ettirmek isteyen insan, genellikle muhalif olma adına muhalefeti tercih eder ve bunu âdeta vazifesi, misyonu haline getirir. Halbuki aslolan, müsbet ve meşrû bir gaye uğruna meşrû ve müsbet faaliyetlerde bulunmaktır.
Ben-sevgisi ve enaniyetin pençesindeki insan, özellikle bu geliştirdiği muhalefet tavrı sebebiyle fanatik olur. Onu artık müsbet ve meşrû bir gayeye taraftarlık değil, muhalif tarafa düşmanlık harekete geçirir. Düşmanlık hissi insanda o kadar kuvvetlidir ki, kanaatimce hedefleri dünyada zenginlik ve sadece ekonomik refah olan ve Âhiret inancı taşımayan pek çok komünisti ideolojisi uğruna ölmeye sevkeden, ideolojisine bağlılıktan ziyade bu düşmanlık hissi olmuştur. İslâm tarihinde bile “Ali sevgisi değil, Ömer düşmanlığı” tavrı, milyonlarca insanı önüne sürükleyip götürebilmiş ve Rafızîliğe atmıştır.
Ben-sevgisi ve enaniyet, insanda başkalarından üstün veya farklı olma, üstün veya farklı görünme meyli de uyarır. Böyle bir insan, hep kendisinden bahsedilsin, herkesten üstün olsun veya öyle bilinsin ister. Çünkü ben- sevgisi ve enaniyet, bir komplekstir; her kompleks, insanda bir boşluktur ve doldurulmayı ister. İnsan da, bu boşluğunu daha başka süflî tavırların yanısıra, başkalarından üstün olma ve üstün görünme hissi ve meyli ile doldurmaya çalışır. Çok defa da bu hissini ve meylini, tenkitle, tenkitçilikle tatmin eder. Başkalarının kusurlarını nazara vererek güya kendi kemalini, başkalarını yanlışta ve dalâlette göstererek güya kendi doğruluğunu ve istikametini ilan etmek gibi sefil ve bayağı bir tutumun içine girer. Kendisini terazinin bir gözüne, başkalarını diğer gözüne koyar ve kendisini ağır göstermek için tenkitle diğer gözü havaya kaldırır; o göze koyduğu insanlardaki bütün değerleri görmez, görmek ve göstermek istemez. Hattâ o kadar ki, cephe alınmaması gereken değerlere bile bu değerler terazinin diğer gözüne koyduğu insanlarda olduğu için cephe alır ve böylece diğerlerini hafif göstererek kendisinin ağırlığını, değerini ispat etmek gayreti içine girer.
Ben-sevgisi ve enaniyetin yol açtığı bir diğer süflî tavır, körü körüne taraftarlık ve partizanlıktır. Ben-sevgisi ve enaniyetten kaynaklanan taraftarlık ve partizanlık, fanatikliğin ve düşmanlığın kaynağı olduğu gibi, inatla da bir leşince, kişiyi, kendi tarafında olmayan melek gibi insanları şeytan, şeytan gibi insanları melek görme ve göstermeye sevkeder. Bu, özellikle günümüzün siyasî taraftarlığında o kadar yaygındır ki, Hz. Bediüzzamana “Şeytandan ve siyasetten Allaha sığınırım.” dedirtmiştir.
Ben-sevgisi ve enaniyet, insanı kendi arzularına, taraftarlığına, heveslerine, başkalarından üstün olma ve görünme meyline, inadına, tenkitçiliğine ve muhalefet tavrına ve kuruntularına bir fikir elbisesi giydirmeye ve bunları birer fikirmiş gibi sunmaya da yöneltir. Bu çukura düşen insan, bütün bunların aslında boşluklarından kaynaklanan birer kirli hava olduğunu görmez, görmek istemez; bunun yerine, sanki onlar çok önemli ve değerli fikirlermiş gibi bir tavra girer ve onları birer fikir gibi savunur.
Ve ben-sevgisi ve enaniyetinin tesiri altında kastî muhalefet, soğuk taassup, başkalarından üstün veya farklı olma meyli, partizanlık veya taraftarlık hissi, vehmini bir asla dayamakla kendine mazeret arama,
arzusuna uygun olan zayıf şeyleri kuvvetli görmek, başkasının eksiğini nazara vermekle kendi kemalini göstermek ve başkasını yalanlamak veya dalâlette göstermekle kendi doğruluk ve istikametini ilân etmek gibi sefil ve bayağı tutum ve davranışlara giren insanın aslında en fazla yaptığı şey, demagojidir, diyalektiktir.
İnsanı günahlara ve yanlışlara sevkeden ben-sevgisi ve enaniyetin yol açtığı bu olumsuzlukların yanısıra, doğruyu bulma ve doğruda sebat adına Hz. Üstad, şu çok önemli ölçüleri de nazara verir:
GERÇEĞE UZANAN YOL
Demek ki, gerçeği görmek ve kabûl etmek istemeyen insan, mızmız çocuk gibi sürekli bahane üretir; temelinde yalan yatan ve yalan olan bir bahaneden başka bahaneye geçer.
Gerçeği kabûl edemeyen, bu konuda enaniyetini kıramayan insanın diğer hastalığı, sebepsiz yere veya tamamen nefsaniyet kaynaklı düşmanlık üretmesi, düşman tavrı takınması ve bu tavrını bırakamamasıdır.
Bir diğer hastalık da, müşteri gibi hep eksik ve kusurları görme, sürekli eksik-kusur aramadır. Özellikle müsbet ve aktif bir hizmet ve üretimin içinde bulunmayan insanlar, kendilerince mükemmeliyet arar, aradığı mükemmelin ne olduğunu da çok bilmez, gereksiz idealizm ve idealize etme peşine düşer ve dolayısıyla hiçbir şeyden memnun olmazlar, olamazlar; daima gayr-ı memnun olarak kalırlar. Böyleleri için Hz. Üstad, meselâ iyi bir idare konusunda “Onlardan birisi -Allah etmesin-bin sene yaşayacak olsa, âdeta mümkün hükümetin hangi suretini görse, hülya ile yine razı olmayacak. Şu hülyanın neticesi olan tahrip meyliyle, o sureti bozmaya çalışacak.”der. Çünkü neyi aradıklarının farkında olmadıkları gibi, aslında kendi ataletlerine, beceriksizliklerine ve gerçeği kabûl etmeme tavırlarına mazeret arayışı içindedirler.
Hz. Üstad Bediüzzaman m bu müthiş ve özellikle günümüzde çok yaygın olan kalbî marazları teşhis eden tesbitleri, her insan için bir ilaç mahiyetindedir. Bu marazlar, belki kâmil insanları bile zaman zaman da olsa yoklayabilir.
Gerçeği bulmak ve gayr-ı memnun tavırdan kurtulabilmek için kalbi söz konusu hastalıklardan tedavi etmenin yanısıra, terazimiz daima doğru tartmalıdır. Yani neyi, nasıl ve neyle tartmamız gerektiğini iyi bilmek, değerlendirmeye aldığımız konularda tam, derin ve etraflı bilgi sahibi olmak ve bir bütün içinde her unsura sahip olduğu değeri biçip, değeri ölçüsünde yaklaşmak gerekir.
Ayrıca, doğruya yürürken elimizde yolumuzu aydınlatıcı bilgiler, düşünceler, deliller, değerlendirmeler olacaktır. Bunları da sahip bulundukları gerçek yerleri, değerleri ve aydınlatıcılıklarının kuvveti nisbetinde kullanmasını bilmeliyiz. Böylece yanlış yönelişlerden ve bunların yol açacağı kuruntulardan kurtulmuş oluruz. Bunların yanısıra, okuduklarımızı dikkatli okumak ve iyi anlamaya çalışmak, dinlerken bir kelimeyi bile kaçırmayacak şekilde dikkatli dinlemek, gerek okurken, gerekse dinlerken anlayamadığımız yerleri geçmemek, daha ileri araştırmalarla anlamaya gayret etmek ve dinlerken konuşandan açmasını, açıklamasını istemek gerekir. Bir de, bir yazıyı sonuna kadar okuyup tam anlamadan, bir sözü sonuna kadar dinlemeden hemen itirazda bulunmamak da elzemdir.
Ali Ünal’ın “Risale-i Nur’da Külli Kaideler” adlı kitaptan alınmıştır.
