Sivil Toplum İçin Kaynak ve Meydan Okuma Olarak Fethullah Gülen’den Temalar

Medeniyete Yönelik Bir İslâmî Kaynak

Pragmatik açıdan bile, genç Müslümanların dünyayı büyük oranda ikilik çıkaran bir açıdan gören anlayışlara çekilmesiyle mücadele etmenin en iyi yolu; hakiki İslâmî yaklaşımların, hükümete, Müslümanlara ve geniş topluma medeniyet için hem kaynak hem de meydan okuma sunabilecek bir katkı yapmalarıdır. Böyle bir kaynak Müslüman Türk bilgin Fethullah Gülen öğretilerinde ve onun öğretileri etrafında toplanan cemaat ve hareketin pratiğinde bulunabilir.

Gülen’in, Ramazan’ın İslâmî eğilimler kategorilerinden hiç birine uymadığını anlamak önemlidir. Bazıları onun da Sufizm çerçevesi içinde görülebileceğini ileri sürse de, Sarıtoprak’ın  belirttiği gibi “dar anlamıyla Gülen, “tasavvuf tarzı” bir yaşam sürmekteyse de, bir Sufî değildir.” Aynı zamanda onun öğretileri ve o öğretiler etrafında gelişen hareket, tecdit yani “İslâm’ın yenilenmesi” eğilimindedir. Gülen’in kendisinin de ifade ettiği üzere: “İslâm yanlış anlaşıldığı, yanlış uygulandığı ve geçmişe ait basit bir din olarak algılandığı için, günümüzde İslâm âlemi acınacak bir haldedir.” Bu yüzden:

Müslümanlar olarak kendimize “neden” sorusunu sormalıyız. Kur’ân ve Sünnet’i ana kaynağımız olarak alıp, geçmişteki büyük insanlara saygı göstererek, zamanın çocuğu olduğumuzun idrakinde olarak, geçmişi ve bugünü sorgulamalıyız. İslâm’ın sabit ve değişen yönleri arasında gerekli dengeyi kurmak için çalışacak, hükmü geçen, özgün anlam ifade eden, genelleştiren ve sınırlayan hükümleri belirleyecek, İslâm’ı modern anlayışa sunacak, fikir işçileri ve araştırmacılar arıyorum.

Gülen, güvenli Osmanlı Türk mirasına dayanmasına karşın, İslâm’ın günümüzdeki zayıflığının çaresi olarak idealleştirilen geçmişe sığınmayı reddeder. Onun yerine Müslümanları dünyayı neredeyse Manişeizm’in düalizmine yakın bir şekilde darül-Islâm ile darü’l-Harb arasında epik, askerî küresel mücadele bağlamında görmeye iten küresel ve tarihî şartların açık bir analizini yapar. Bu yüzden Gülen şu gözlemi yapmaktadır:

İslam dünyası, 20. yüzyıla mazlumlar, mağdurlar ve sömürgeler diyarı olarak girmiş ve bu asrın ilk yarısı, 19. asırdan da devam etmek üzere Islâm dünyasının hemen her tarafında kurtuluş ve istiklâl savaşlarına sahne olmuştur. Bu savaşlarda Islâm, daima halkı birleştiren ve harekete geçiren önemli bir faktör vazifesi görmüş, bu savaşlar, istilâcı güçlere karşı verildiği için, Islâm ile millî istiklâliyet ve kurtuluş aynîleşmiştir.

Gülen bu tarihsel gelişimi tarif ederken, İslâm ile küresel geniş politika, ekonomi ve askerî güç akımları arasında meydana gelenlerin gerçekliğini kabul etmektedir. Ancak birçokları için İslâm’ın siyasal bir ideoloji haline geldiğine yönelik mevcut kaygının köklerini de belirlemekte ve bu durumun İslâm, Müslümanlar ve dünya için zararlı sonuçlar içerdiğini savunmaktadır.

Teröre Karşı Bir İslâmi Meydan Okuma

Gülen, Müslümanların genellikle kendilerini doğrunun yanlış tarafında buldukları mevcut durumun objektifliğini sorgulamaz. Ancak güçlü bir şekilde şunu savunur:

İslâm’ı gerçek anlamı ve işleviyle bir din ve siyasal ideoloji olarak kabul edenler, kendi sözde İslâmî faaliyetlerini ve tavırlarını, özellikle de siyasal tavırlarını gözden geçirdiklerinde, bu faaliyet ve tavırlarının ardındaki itici gücün genellikle kişisel veya millî öfke, husumet ve benzeri motifler olduğunu keşfedeceklerdir. Eğer durum böyleyse, İslâm’ı benimsemeli ve İslâmî tavrı, mevcut baskıcı durum olmaktan çok, temel bir başlangıç noktası olarak almalıyız.

Gülen, Müslümanlar arasında böylesine derin bir kendini gözden geçirme ve değerlendirme olmaksızın, “İslâm’ın hem Müslümanlar hem de gayrimüslimler tarafından kendi amaçları için kötüye kullanımının doğurduğu bu bozulmuş, mevcut imajının hem Müslümanları hem de gayrimüslimleri korkuttuğunu” savunmaktadır.  Gerçekten de terörist faaliyetleri benimseme ve bunları haklı göstermede, İslâm’ın böylesine ideolojik hale getirilmiş bir versiyonunun kullanılması, hem İslâm’ı hem de İslâm’ın dünyadaki imajını bozmaktadır. Gülen, İslâmî gerekçelere dayanarak, din namına terörizmi açıkça kınar. Bu bağlamda şunları söylemektedir:

(…) İslâm bir insanın öldürülmesini küfre denk tutuyor. Bir insanı öldüremezsiniz. Savaşırken bile masum insanlara ili- şemezsiniz. Bu mevzuda kimse fetva veremez. Kimse intihar komandosu olamaz. Kimse vücuduna bombalar bağlayıp masum insanların içine giremez. İçine girdiği bu toplum hangi dinden olursa olsun caiz değildir. Savaş zamanında bile- ki savaş esnasında dengeleri korumak güçtür- İslâm’da buna izin verilmemiştir.

“11 Eylül Terörist Saldırılarına İlişkin Mesaj”ında Gülen açıkça şunu söylemektedir: “Islâm terörün hiçbir şeklini tasvip etmez. Terör, bilhassa Islâmi bir gaye adına katiyen kullanılamaz. Terörst Müslüman, Müslüman terörsit olmaz.”  Ayrıca Gülen “Hakiki Müslümanlar Terörist olamaz” başlıklı yazısında, Gülen bu konuyu şu sözleriyle açıklıyor:

İslâm’ı yanlış anlayan bazı Müslümanlar ya da kurumların dünya çapında terörist saldırılara karışmalarının nedenleri, İslâm’da değil, bu insanların kendilerinde, yanlış yorumlarında ve başka faktörlerde aranmalıdır. İslâm bir terör dini olmadığı gibi, İslâm’ı doğru olarak anlayan hiçbir Müslüman da terörist olamaz.

El Kaide ağı ve Usame bin Ladin ile ilgili olarak Gülen, şu sözleri söyler: “[…] Çünkü Müslümanlığın dırahşan (aydınlık) çehresini kirletmiştir. Bir kirli imaj meydana getirmiştir. O korkunç tahribatı bundan sonra biz bütün gücümüzle tamire kalkışsak bile seneler ister.” Ayrıca “Bin Ladin hissini, hevesini Islâmî mantığın yerine koymuştur.”  demektedir. Daha genel olarak İslâm’ı referans alan ancak bin Ladin’in yolundan gidenlere ilişkin olarak Gülen öz eleştiri yapan bir bakış açısını benimsemekte ve şu hususu kabul etme gereğini vurgulamaktadır: “[…] Bizim suçumuz… Hakiki Müslüman’ın, Islâmiyeti dört bir yanıyla anlamış bir insanın terörist olması düşünülemez… Hedefe ulaşmak için insan öldürmeyi din tecviz etmez.”

7 Temmuz Saldırıları Sonrası İngiliz Müslümanları

Orijinali Türkiye şartlarına göre sorulmuş, ancak İngiltere’deki İslâm cemaatinin yaşlıları arasında da hassas bir noktaya dokunması muhtemel bir soruda Gülen şunu sormaktadır: “Hangi sorumluluk duygusu altında onları yetiştirdik ki onlar terör yapmasın diye bekliyoruz?”

Bu konuyla ilgili olarak The Guardian’da yakın dönemde (9 Temmuz 2007) yayınlanan bir yazıda, gazeteci Madeleine Bunting  7 Temmuz bombalamalarından hemen sonra Londra’da toplanan Müslüman liderlerin tepkilerini anlatıyordu. Bunting’e göre; bu liderlerden bir çoğu “saldırganların Müslüman olabileceği ihtimalini kabul etmeyi bile reddettiler” ve bu yüzden “tartışmalarda genç profesyonel İngiltere’de doğmuş Müslümanlar kuşağı, yaşlı kuşaktan liderlerinin kibirli naifliği karşısında öfkeden dişlerini gıcırdattılar. Yaşlılar, cemaatin, yerel kimlik krizi ve kuşak çatışması ile etkileşime giren küresel bir siyasal çatışmanın içine nasıl savrulduğunu hiç göremiyorlardı.”

Ancak Bunting, Temmuz 2007’deki Londra merkezi ve Glasgow havaalanı bombalama teşebbüslerinden hemen sonra, ulusal gazetelerde tam sayfa ilanlar verildiğini ve ülkenin her yerinden imamlar ve eylemcilerin aşırılıkla mücadele için bir araya geldiklerini vurgulamaktadır. Bu yüzden Islam is Peace (İslâm Barıştır) Örgütü’nün “Bizim Namımıza Değil” başlıklı kampanyasında  şu husus açıkça belirtiliyordu: “İngiltere’deki Müslüman cemaatler, Londra ve Glasgow’daki bombalama girişimlerini lanetlemekte birleşmişlerdir.” “İslâm masum insanların öldürülmesini yasaklar” ve “Bu gibi yasaklanmış eylemleri İslâm esasları ile ilişkilendirme- ye yönelik her türlü kötü niyetli girişimi reddediyoruz.”

Bu tavrın ışığında Bunting şu hususa dikkat çekiyor: “İngiltere’nin Müslümanları, kamuoyunun kalpleri ve akıllarını kazanmak ve dinleri namına hareket ettiklerini iddia eden şiddet yanlısı aşırıların eylemleriyle aralarına mesafe koymak için en koordineli çabayı başlattılar.” Yazarın vardığı sonuç şuydu: “Dikkat çekici olan, bu konuların kamuoyunda dile getirilmesi ve hatta gayrimüslimlerle tartışılmasıydı. Zira yıllar boyu kirli çamaşırlarını hep gizli tutmuşlardı. Şimdi ise İngiltere, dünyanın İslâm hakkındaki halka açık en ateşli ve en geniş kapsamlı tartışmalarından birisine sahne oluyor”.

İslâmi Analiz

7 Temmuz saldırıları sonrası İngiltere’deki Müslümanlar, bu konferansın ana teması olan “Geçiş dönemindeki İslâm dünyası” içinde çok özgün bir yere sahiptir. Eğer Bunting haklı ise, o zaman Fettulah Gülen ve Gülen Hareketi’nin olumlu bir imaj oluşturmaya yönelik olarak sunduğu kaynakları ortaya koyma fırsatı mevcuttur. Gülen’in bu konudaki katkısı açısından özellikle önemli olan husus, yalnızca terörist eylemlerin kınanmasından ibaret olmayıp, aynı zamanda dünya dinamiklerinin gerçekçi bir şekilde anlaşılmasına ve İslâm dininin derin bir şekilde kavranmasına dayanmasıdır.

Bu yüzden, Gülen, ABD’deki 11 Eylül saldırılarını açıkça kınarken, ABD’nin vereceği karşılık ve bunun doğuracağı muhtemel sonuçlar konusunda da uyarıda bulunmuştur. Bunu ve o tarihten bu yana olup bitenleri sözcüklere döken Gülen şunları söylemektedir:

Amerika’nın liderleri ve halkının, bu haince saldırıya kendi haklı öfkeleri ve acıları ile karşılık vermeden önce, böylesine korkunç bir olayın neden meydana geldiğini anlamaları gerektiğini ve gelecekte benzer felaketlerden nasıl kaçınacağımızı ifade etmeme izin verin. Birkaç suçluyu cezalandırmak için masum kitlelere zarar vermenin hiç kimsenin yararına olmayacağının farkına varmalılar. Bu gibi eylemler yalnızca mevcut küskünlükleri besleyerek teröristleri güçlendirecek ve daha çok teröristin ve daha çok şiddetin doğmasına neden olacaktır.

Ne yazık ki Gülen’in uyarısının yerindeliği, Afganistan’da halen süren istikrarsızlıkta, Irak’ın ölüm ve yıkım bataklığına dönüşmesinde, Mart 2004’te Madrid’teki tren bombalaması sonrası izlenen parçalanmış metal ve kanlı ceset manzarasında ve Temmuz 2005’teki Londra ulaşım sistemine yönelik bombalı eylemde açık bir şekilde görüldü. Bu nedenle 7 Temmuz bombacılarından birisi olan Şehzad Tanver’in söylediği gibi;

Siz, İngiltere’deki gayrimüslimler, ne yaptınız da bunu hak ettiğinizi merak ediyor olabilirsiniz. Sizler hükümetinizi seçtiniz; o hükümet de Doğu’dan Batı’ya, Filistin, Afganistan, Irak ve Çeçenistan’da annelerimiz ve çocuklarımıza, kız ve erkek kardeşlerimize zulmetti ve bugün de zulmetmeye devam ediyor. Hükümetiniz, Felluce’de 150.000’den fazla masum Müslüman’ın soykırıma uğramasını açıkça destekledi.

Bizler İslâm davasına yüzde yüz kendimizi adadık. Sizin yaşamı sevdiğiniz kadar, biz de ölümü seviyoruz. Siz tüm İngiliz vatandaşlarına, yalan söyleyen İngiliz hükümetinizi ve sözde teröre karşı savaşı desteklemeyi bırakmanızı söylüyorum. Ve kendinize sorun: Neden binlerce insan İslâm davası için kendi canlarını feda etmeye hazır?

Şimdi tanık olduğunuz saldırılar, siz Afganistan ve Irak’taki tüm birliklerinizi çekene kadar yoğunlaşarak sürecek olan bir dizi saldırının yalnızca başlangıcıdır. ABD ve İsrail’e olan tüm mali ve askeri desteği durdurana ve Belmarsh ve diğer toplama kamplarındaki tüm Müslüman esirleri serbest bırakana kadar süercek. Ve biliniz ki; eğer bu isteğimize uymazsanız, o zaman bu savaş asla durmayacak ve İslâm davası uğruna canlarımızı yüz defa da olsa feda etmeye hazırız. Filistin’deki çocuklarımız, Keşmir’deki annelerimiz ve kızkardeşlerimiz, Afganistan ve Irak’taki erkek kardeşlerimiz barışı hissedene kadar siz asla barışı göremeyeceksiniz.

Böylesine derin köklü ve bu kadar açık bir dille ifade edilen öfke karşısında, hükümetin sık sık tekrar ettiği, bu tür eylemlerin dış politika ile bir ilişkisi bulunmadığı sloganı boşa çıkmaktadır. Bu durumda gerekli olan yalnızca İslâm’ın terörizmden açıkça ayrılması değil, aynı zamanda bunu yapan bir İslâmî öğreti biçimi ve daha da önemlisi somutlaşmış bir pratiktir. Gülen’in öğretileri etrafında gelişen hareketin sergilediği pratik tam da bunu sağlar – bu hareket, içinde otantik İslâm’ın Müslümanların kendi içlerinde modern dünyanın sorunları ve meydan okumalarıyla başa çıkabilecekleri, öbür yandan diğer dinlerin mensupları ve seküler bakış açısına sahip olanlarla ciddi biçimde iletişim kurmalarını sağlayabilecek bir kaynak haline geldiği bir pratiktir.

Bir başka deyişle; çok etnik kökenli, çok kültürlü ve çok dinli toplumumuzda, medeniyetin gelişimine katkıda bulunmak için, Şehzad Tanver gibilerin bakış açılarına, Kur’ân ve Sünnet’in derin kaynaklarından beslenen ve İslâm medeniyetinin çok kültürlü zengin tarihiyle aydınlanan ama aynı zamanda modernitenin çağdaş kültürel realiteleriyle tam olarak uyumlu İslâmî kaynaklardan gelen bir güçlü meydan okumaya ihtiyacımız var.

Gülen’in öğretileri bu gibi kaynakları sağlayabilir. Zira Gülen’in Sevgi ve Hoşgörü Küresel Medeniyetine Doğru (Towards a Global Civilization of Love ant Tolerance) kitabının editörünün kitabın takdiminde açıkladığı üzere: “Gülen’in modeli… özünde Türk kültürünün İslâm’la birleşmesiyle oluşturulmuş bir sentezin özüdür.” Özellikle Sufî geleneğin bir gelişmiş halidir ve “bu Müslüman-Türk sufizminin çağdaş şartlara göre hoşgörülü yorumu ve anlayışla yeniden üretilmesidir; dolayısıyla daha geniş, daha aktif ve daha sosyal yönelimli bir vizyondur. Gülen bu çerçeve ve vizyonu dünyadaki tüm toplumlara açmakta, onu dönüştürmekte ve genişletmektedir.”

Güney Asya Müslümanları ve Türk Yüzlü İslâm

Elbette Gülen’in öğretilerinin İngiltere’deki etkisini sınırlayan en önemli unsur, Türk ve Arapların sayısı özellikle Londra’da oldukça fazla olsa da, İngiltere’de örgütlenen Müslüman cemaatlerin ve İslâm’ın asıl yüzünün, Türk (ya da Arap) değil, Güney Asyalı oluşudur.

Baskın olarak Güney Asya kökenli gruplar, eski İngiliz sömürgesi Hindistan’dan kaynaklanan güçlü bir azınlık bilinci ve deneyimine sahiptir. Bu durum İngiltere’de bir Müslüman azınlık olarak yaşama açısından imkânlar sunsa da, aynı zamanda geçmişi, güvenli çoğunluk tarihi ile şekillenen Müslümanların mirası ile kıyaslandığında, belirgin bir zayıflık oluşturmaktadır. İngiliz (hegemonyasındaki) Hindistan İmparatorluğu’nda gelişen bir mirasa sahip olan Güney Asyalı İslâmî hareketler,  genellikle kamusal yaşam ile kendine güveni daha az bir tarzda etkileşime geçmekte ve yabancı kültürel etkiler denizi içinde İslâm’ı koruma kaygısını daha fazla yaşamaktadır.

Buna karşın, Gülen’in öğretilerine ve bu öğretilerin etrafında şekillenen cemaat pratiğine yansıdığı şekliyle, Türkiye şartlarındaki İslâm, güvenli Osmanlı İslâm medeniyeti mirasına kök salmakta olup, bu durum başka inanç ve yaşam biçimlerine sahip insanlara karşı daha açık olma şeklinde karakterize edilen bir yaklaşım geliştirilmesini mümkün kılmaktadır. Çeşitliliğe karşı bu göreceli esnek tavır, Osmanlı mirasının bir parçasıdır. Ancak bir yandan dinî çeşitlilikle birlikte yaşama geleneğinin bulunmasına karşın, öbür yandan Türkiye’deki Kemalist devrimden bu yana, bu gelenek, zorunluluk olarak, hem modernite hem de laiklik ve ilave olarak laikliği de aşan ve ideolojik sekülarizm bağlamında karakterize edilebilecek duruşlarla birlikte var olmayı öğrenmek zorunda kalmıştır.

Türkiye Cumhuriyeti tarihi boyunca ve üç darbeyi (1960, 1971 ve 1980) içeren çok kutuplu sosyal şartlar içinde, toplumsal şiddet ve askerî rejim dönemlerinde, Gülen ve onun öğretileri etrafında gelişen cemaat, hem ideolojik “sekülerizm” hem de “siyasal İslâmcılık”la mücadele sürecinden geçmek ve bu hareketlerle arasına mesafe koymak zorunda kaldı. Bu kargaşa içinde pekişen Gülen’in öğretileri, bir yandan günümüz İngiltere şartlarına olumlu bir katkı yapabilecek zindelik ve medenilikle karakterize edilen seçkin bir İslâmî vizyona dayanmaktadır. Bu vizyon geniş (dinî ve seküler) toplumla aktif bir İslâmî ilişkiyi savunurken, öbür yandan da İslâm’ın siyasal araç haline getirilmesini eleştirmektedir.

Ne Gelenekçilik Ne de Reformizm

Gülen’in öğretileri, Ahmet Kuru’nun  “Fethullah Gülen’in Modernite ve İslâmî Gelenek arasında bir Orta Yol Arayışı” konulu makalesinin başlığına yansıyan bir alternatif yol bulma imkanını temsil etmekte ve sunmaktadır. Elbette bir “orta” ya da “üçüncü” yol bulma çabası, güçlüklerle dolu bir projedir. Politikada “üçüncü yollar”ın, son tahlilde “üçüncü yol” olmayıp, şu ya da bu dominant ideolojinin varyasyonları olarak ortaya çıktığı gerçeğine dayalı belli bir kuşkuculuk ile karşılanmaktadır.

Gülen’in başlattığı hareketin kaderinin de böyle olması ihtimali vardır. Zaman şeridinin bu noktasında, sonucu kesin olarak bilmek imkansızdır. Ancak Gülen ve öğretilerine ilişkin olarak önemli ve potansiyel bakımdan ufuk açıcı olan husus; savunduğu “orta yol”un yalnızca bir “ödün vererek uzlaşma” yolu olmayıp, aynı zamanda geleneksel İslâm’ın özgün bir anlayış tarzı ve uygulamasına kök salan ve içinde İslâm’ın kendisinin de “orta yol” bağlamında tanımlandığı bir yol olmasıdır. Kuru’nun  ileri sürdüğü gibi; “Gülen modernite ve İslâm’ın eklektik ya da melez bir sentezini oluşturmaya ya da İslâmî prensipleri değiştirerek modernitenin hegemonyasını kabullenmeye çalışmamaktadır. Onun yaptığı; İslâm’ın hem modernite hem de İslâmî gelenekle, bir yandan uyuşan bir yandan da bunları eleştiren dinamik bir İslâm yorumu oluşturmaktır.”

Bu yüzden, örneğin tesettür etrafındaki tartışmalara ilişkin olarak, kamusal alanda başörtüsünün aşırı derecede bölücü bir sorun haline geldiği Türk toplumunda, Gülen bu meseleyi İslâm’ın “temel” meselelerinden değil, “füruatından” gördüğünü açıkça belli etmiştir. Bu tavır, İslâm’ın, içinde kurulduğu kültürel şartlara uygun bir şekilde uygulanması konusunda biçimsel bir farklılık oluşturmaktadır. Gülen’in kendi ifadesine göre; “eğer bir kimse başını açarsa, dinden çıkmaz. Bu mesele füruattır. Yani amentü esasları gibi değildir. Islâm’ın şartlarını kabul etmekle aynı değildir.”

Bundan Gülen’in başörtüsünü önemsiz olarak gördüğü anlamı veya yorumu çıkarılmamalıdır. Ancak bu konudaki bakış açısı; Gülen’in İslâm’ın klasik tefsir geleneğine daha uygun ve modern İslâmcıların ‘düz’ yaklaşımından oldukça farklı bir hermenötiğe başvurduğunu göstermektedir. Hakan Yavuz’un  daha genel olarak özetlediği gibi; “Gülen’in İslâm esaslarına ilişkin görüşleri, liberalliğe kaçmayan, pragmatik ve çağdaş bir nitelik göstermektedir.”

Gülen’in öğretilerinin popülist ya da modernist anlamda “liberal” olmaması, daha gelenekçi yönelime sahip, Gülen gibi İslâmî kaynaklara ve Osmanlı tarihine güçlü bir bağlılığı bulunan Müslümanlara da çekici gelmesini sağlamaktadır. Aynı zamanda bu öğretilerin mevcut ortama odaklanışı, bu gibi gelenekçilerle daha çağdaş ve daha seküler görüşlere sahip olanlar arasında ve aynı zamanda diğer din mensupları ile diyalog kurulmasını kolaylaştıran şartlara katkıda bulunmaktadır. Gülen’in İngiltere’deki Müslüman örgütlerin çoğunluğunu oluşturan sosyal ve dinsel bakımdan muhafazakâr çevrelere yapabileceği katkının özgün gücü; İslâm üzerindeki Batılı etkiler konusundaki kaygılara ve “seküler”in neredeyse otomatik olarak “ahlâksız”lığa denk görüldüğü bir perspektife yabancı olmamasından kaynaklanmaktadır.

Bu yüzden Gülen, 2000 yılında Hakan Yavuz  ile yaptığı bir mülakatta şu hususu teyit etmektedir: “Hepimiz değişiyoruz, öyle değil mi?… Amerika ve diğer birçok Avrupa ülkesini ziyaret ettiğimde, bu toplumlardaki faziletleri ve dinin rolünü fark ettim. İslâm, Avrupa ve Amerika’da birçok Müslüman ülkeden daha iyi gelişiyor. Bunun anlamı kişisel İslâm için hürriyet ve hukukun üstünlüğünün gerekli olduğudur.” Tecrübelerden öğrenmeye, açıklık esasına dayanan, bu yeniden değerlendirmeye dayalı olarak Gülen, birçok Müslüman gelenekçi arasında mevcut olan Avrupa ve Batı toplumlarında dinin yerinin yapay bir şekilde yorumlanması bakış açısını eleştirmektedir:

Bazı kimseler dinin, Amerika ve Batı Avrupa ülkeleri gibi gelişmiş ülkelerdeki toplumların hayatında yeri olmadığını söyleyebilirler. Böyle bir beyanın hiçbir anlamda doğru olmadığına ve bu ülkelerin dinlerine bağlı olduğuna hemen işaret etmeliyiz. Daha önce belirttiğimiz gibi, dinî değerlerin dünyanın her yerinde geçen iki asır boyunca zayıflamasına karşın, günümüzde insanlık yeniden dini araştırıyor ve yeniden dine yöneliyor. Batı Avrupa’da halk belli bir derece dine ilgisiz olsa da, yönetimde bulunanlar genelde daha dindar görünmektedir. Hükümetlerin yüksek düzeylerinde daima dindar insanlar olmuştur ve günümüzde de böyledir. Üstelik bütün bu ülkelerde laiklik hakim olmasına rağmen, bir ülkenin sosyal ve hatta siyasal yaşamında dinin rehberliğinin terk edilmesi gerektiğini dikte eden bir mentalite asla mevcut olmamıştır.

Gülen, bu gözlemleri yaparken, bütün dinlerin mensubu vatandaşların katıldığı, ama toplumun kamusal yaşamında dinin olmadığı “seküler” sivil toplum anlayışı ile, pozitivist felsefi görüşleri ve bunların felsefî sonuçlarını teşvik etmeyi amaçlayan, ideolojik laiklik biçimini kıyaslamaktadır.  Bir başka deyişle; Gülen içinde zengin ve derin köklere dayanan dinî bütünlüğün, ayrım yapmaksızın terör suçlarının işlenmesine götüren çift seçenekli ve Manişeist dünya görüşlerine meydan okuyabileceği bir toplumu savunmaktadır. Bu bakış açısı prensip olarak, zinde, istikrarı ile kucaklayıcı bir medenilik geliştirilmesini teşvik edebilecek bir açıdır. Şahin Alpay’ın  özetlediği gibi; “Hocaefendi İslâm’ın bir siyasal ideoloji ve bir parti felsefesi olarak kullanılmasına ve aynı zamanda toplumun inananlar ve inanmayanlar olarak kutuplaştırılmasına karşı çıkmaktadır.”

Gülen bu yolla, İslâm ve Müslümanların, çağdaş İngiltere’nin dönüştüğü çok kültürlü, çok etnisiteli ve çok dinli bir toplumda, medeniyet ve ortak faydaya katkı yapabileceği bir İslâm imajı sunmaktadır. Böyle bir katkı, İngiltere’de hükümet ve geniş toplumun, kendisini oluşturan unsurların farklı güçlerini yok etmekten çok, onları tam katılıma yönelterek, onlardan yararlanacağı bir yolda çalışmaya devam etmesini sağlayabilecektir.

Sivil Toplum, Dinî Özgürlük ve Diyalog İçin İslâm

Gelenekçi Müslümanlar, sıklıkla darül-harb (İslâm’ın hakim olmadığı toprakları ifade eder) darül-Islâm (İslâm’ın kök saldığı toprakları ifade eder) arasında bir gerilim, hatta tam bir bağdaşmazlık olduğunu vurgularlar. Diğerleri ise -bunlardan İhsan Yılmaz  Gülen’in öğretileriyle özdeşleştirilen Hareketi buna örnek gösterir- Yılmaz’ın ifadesiyle daha çok darü’l-hizmet ile ilgilidirler. Bu durum, dinin politikaya alet olarak kullanılmasından, dinî motivasyona dayalı bir kamusal hizmet yaşamına, sivil topluma diğer faktörlerin yanı sıra katkıda bulunmaya geçişi yansıtır.

Bu bakış açısı, Gülen’in, yaklaşımlarını “başka insanların din ve vicdan hürriyetinden rahatsız olanlar var. Bir yandan ‘din ve vicdan hürriyeti’ derken, bunu yalnızca kendi hürriyetleri olarak algılayanlar var. Böyle fanatikler ve bağnazlar var” şeklinde tanımladıkları ile tezat oluşturmaktadır. Bu yüzden, Gülen’in vizyonu ve onun öğretileri etrafında gelişen hareketin uygulamasında görülen derin köklü dinler arası diyalog azmi, bir başka önemli kaynaktır. Bekim Agai’nin  işaret ettiği gibi:

Birçok Müslüman lider İslâm’da hoşgörüden söz ediyorsa da, hoşgörüyü pratiğe dökmek sorunlu olabilir. Gülen kendisi, Papa ve İstanbul’daki Yahudi cemaat temsilcileri dahil olmak üzere, diğer dinlerin liderleriyle buluşmaktan hiç çekinmemiştir. Ayrıca Türk toplumundaki bir çok önemli ateist ile buluşarak İslâmî söylemin sınırlarını aşmıştır. Bu faaliyetler, dinî perspektiften bakıldığında hiç de kolay değildir. Zira Türkiye’deki İslâmî söylem başka dinlerin liderleri ve dinsizlerle yakın bağlar kurmayı takdir etmeyen kesin sınırlara sahiptir. Ayrıca Sünnî grupların büyük çoğunluğu arasında, Gülen’in Alevîleri desteklemesi pek hoş karşılanmamaktadır.

Gülen’in diyaloga ilişkin fikirlerinin ana hatları özet ve kolay ulaşılabilir bir şekilde onun “The Necessity of Interfaith Dialogue: A Muslim Perspective” (Dinlerarası Diyalogun Gerekliliği: İslâmî bir Bakış Açısı) konusundaki makalesinde  ve Yeni Bir Milenyumun Eşiğinde başlıklı makalesinde  yer almaktadır. Her iki makale de 11 Eylül küresel dinî ve siyasal şoku öncesinde yazılmıştır. Bu yüzden Gülen’in diyalogu savunması yalnızca reaktif ve pragmatik olmayıp, aynı zamanda onun İslâm ve çağdaş dünya vizyonuna dayanmaktadır. Böylelikle  Gülen, çağdaş dünyanın rahatsız edici çoğulculuğunun basit bir şekilde ortadan kaldırılabileceği illüzyonunu kolaylıkla teşvik edecek düşünce ve eylem yollarına karşı çıkmaktadır. Gülen bu tür illüzyonlara karşı şu şekilde uyarmaktadır:

Bu köyde farklı inançlar, renkler, ırklar, âdetler, gelenekler yaşamaya devam edecektir. Her insan ferdi, kendi başına bir âlemdir; dolayısıyla bütün insanları, bir kalıptan çıkmış eşyâ gibi birbirine benzetmek, muhali talep demektir. Bu sebeple, bu (global) köyün huzuru, bütün bu farklılıkların tanınmasında, tabiî kabul edilmesinde ve bunlardan dolayı kimsenin birbirine farklı gözle bakmamasında, yani global bir hoşgörü ve diyalogda yatmaktadır. Aksi halde dünyanın, çatışmaların, didişmelerin, vuruşmaların ve en kanlı savaşların ağında kendini yiyip bitirmesi ve kendi sonunu hazırlaması kaçınılmaz olacaktır.

1971 ve 1980 askerî darbeleri öncesinde Türkiye’de yaşanan kanlı çatışmalar tarihini anımsatan Gülen (nakleden Çapan, 2004; s.7), şunları söylemektedir:

Bunların hepsi teröristti. O taraf da teröristti, bu taraf da. Ama ad koyuyorlardı. Biri diyor ki: “Ben Müslümanlık için yapıyorum.” Öbürü de diyor ki: “Ben toprağım için, milletim için yapıyorum.” Diğeri de diyordu ki: “Ben kapitalizme, sömürüye karşı savaşıyorum.” Onların hepsi bir kısım laflardı. Kur’ân-ı Kerim aynen “laf” diyor. Hiçbir kıymet-i harbiyesi olmayan şeylerdi. Ama öldüren öldürene. Ve herkes bir mefkure uğruna öldürüyordu.

Geleceğe Doğru: Kaynak ve Meydan Okuma

Madeleine Bunting’in daha önce sözü edilen The Guardian’daki yazısının başlığı “Genç Müslümanların kalpleri ve akılları camilerde kazanılacak ya da kaybedilecek” idi. Bunting şu hususa dikkat çekiyordu: “İngiltere’nin Müslüman erkeklerinin yüzde 90’ının Cuma namazlarına katıldığı tahmin ediliyor. Bu da Cuma namazlarını bu cemaatin özü ile bağlantı kurmanın en iyi mekânı haline getiriyor.”

Bunting’in sözleri, “hükümetin İslâmcılık ile, 20. yüzyılın ana siyasal İslâm hareketi ile ilgili örgütlerle tüm bağlarını koparması gerektiğini” savunanların kendi kendileriyle çelişen yaklaşımlarına karşıttır. Yazar, “aşırıları şiddetten uzak tutmanın en iyi yolunun meseleyi İslâmî temellerle izah etmeyi ve bu sıcakkanlı gençlerin dinî ateşini başka yöne yönlendirebilenlerle temas kurmaktan geçtiğini çok iyi bilen” Metropolitan Polisi Müslümanlarla Temas Biriminin çalışmalarından söz etmektedir.

Bu makalenin iddiası; bu geçiş döneminde dünyanın bu özgün köşesinde Fethullah Gülen’in öğretilerinin böylesine önemli bir rolü oynayabileceğidir. Bunun nedeni Gülen’in “meseleyi İslâmî temellerle izah edebilecek” bir kimse olması ve “sıcakkanlı gençlerin dinî ateşini başka yöne -şiddetten ve Manişeist çatışmacılıktan öz eleştiriye dayalı dirilişe- yönlendirebilme” imkânına sahip olmasıdır. Gülen’in öğretileri ‘modernist’ değildir; bu yüzden sekülerizme “satılmış” olarak reddedilemez. Ayrıca pek çok kimsenin kasdettiği anlamda “reformist” de değildir.

Bunun yerine, Gülen’in öğretileri dindarane bir katkı sunar ve Müslümanların, İslâm’ın kaynakları ile daha derinden meşgul olma yoluyla yenilenmesini amaçlar. Bu İslâmî derinlik aynı zamanda mevcut tarihsel, coğrafi ve sosyo-politik şartların realitelerini İslâmiyete sadık biçimde ele almaya yönelik uygun içtihat bakış açısının kullanımını gerektirir. Daha sonra tüm bunlar İslâm ve Müslümanların tecdidi ya da “yenilenmesine” yöneltilir ve böylelikle dinlerin geniş sivil topluma sunabilecekleri “kaynaştırıcı” ve “köprü kurucu” sosyal sermayeyi  aktif biçimde geliştirmeleri ve zenginleştirmeleri sağlanır.

Yılmaz’ın,  Gülen’in öğretileri etrafında oluşan harekete ilişkin makalesinin başlığında belirttiği üzere, Gülen’in öğretileri ‘Tavırlarla içtihad ve Tecdid’i harekete geçirmektedir. Modern Türkiye’deki “İslâmcı” ve “laik” mutlakçılık arasındaki çatışma kazanında kavrulan İslâm vizyonu ve pratiğine sahip birisi olarak, Gülen’in İslâmî istikameti, zindeliği ve medeniyeti, Müslümanlar arasındaki medeniyet için daha sağlam temeller oluşturmaya katkıda bulunabilir. Aynı zamanda onun katkısı; daha geniş Hristiyan, seküler ve dinî bakımdan çoğulcu topluma, Osmanlı-Türk ve Sufî İslâm mirasında şekillenen biçimleriyle İslâm’ın zengin dinî ve medenî mirasının meydan okumasını taşıyabilir.

Türkiye’nin Avrupa kıtası karşısındaki gittikçe artan önemi ve Avrupa Birliği’ne muhtemel tam üyeliği dikkate alındığında,  bu mirasın kendisinin de, Avrupa’da ortaya çıkan Müslüman kimliklerinde daha önemli bir rol oynaması muhtemeldir. İngiltere’de 7 Temmuz saldırıları sonrasında İslâm ve Müslümanların yaşadığı geçiş sürecinde, Gülen’in öğretileri İslâm ve Müslümanları terörizm ve aşırılıkla eşit gören bakış açısına meydan okumak için sağlam ve zinde bir İslâmî temel sunabilir.

Bütün bu şartlar altında; bu makalede, Gülen’in öğretilerinin yankı bulacağı bir faktörler konjonktürünün doğabileceği savunulmaktadır. Ve bu yankıya dayalı olarak, Gülen’in öğretileri ve bu öğretilerle ilişkili hareket, İngiltere’de, içinde Müslümanların geniş İngiliz ve Avrupa kültürü ve mirasının güçlü yönleriyle aydınlanmaya açık, ama aynı zamanda zindelik ve medenîliğin karakterize ettiği belirgin bir İslâmî katkı yapmaya devam edecek kadar kendisine güvendiği bir İslâm “tarzı” geliştirilmesine olumlu anlamda katkıda bulunacaktır.

Paul Weller, Prof. Dr.Muslim World in Transition:Contribution of the Gülen Movement

25-27 Ekim 2007, Lordlar Kamarası, Londra, İngiltere