İrfana Yolculuk
İlgili Yazılar
Galat-ı meşhur haliyle ‘kizb’, -ki doğrusu, Kur’ân-ı Kerîm’in pek çok yerinde ‘kezib’ olarak zikredilmiştir- kısaca, yalan söylemek, hilaf-ı vakî beyanda bulunmak, bir tevcihe göre de insanın kendi ‘içinin sesi’ni seslendirmemesi demektir. Bu zaviyeden bakıldığında, kezible nifak, kol kola yürüyen iki arkadaş gibidirler; iki kötü arkadaş. Kezib yani yalan, dinin büyük günahlar (kebâir) arasında saydığı bir nifak alâmetidir. Nifak da, bilindiği üzere içi-dışı farklı olma, ikiyüzlülük, inanmadığı halde inanıyor görünme -eskiler bu hali ‘izhar u mâ leyse fi’l-bâtın’ diyerek seslendirirlermiş- gibi anlamlar taşır. Biz, şimdilik kezib ve nifak üzerinde durmayı zamanın ileride bize lütfedeceği bir imkân ve müsaadeye emanet edip bir nebze gıybet üzerinde durmak istiyoruz.
Gıybet ü kizb ü nifak üzre olan ahbabın
Sohbet-i meclisine, ülfet-i melûfuna yuf!
Aynî
Gıybeti Kendi Tarifi İçinde Okumaya Çalışalım
Bir açıdan dedikodu ve nemîme kavramlarıyla ifade edebileceğimiz, diğer yandan da bunların içinde bir tür olarak sayabileceğimiz gıybet, bir kimseyi gıyabında yani bulunmadığı bir yerde çekiştirme, kötüleme ve arkasından kötü söz söyleme gibi manalara gelir ki, Kur’ân’ın “Birbirinizin gıybetini yapmayın; aksi takdirde ölmüş bir kardeşinizin etini yemiş olursunuz.” diyerek apaçık reddettiği, çirkin ve şen’î bir davranıştır.”
Üstad Bediüzzaman’ın ilgili âyetten yaptığı istinbatla söyleyecek olursak “Gıybet, aklen, kalben, insaniyeten, vicdanen, fıtraten ve milliyeten mezmumdur.”
İslâm âlimleri gıybetin çerçevesi hakkında pek çok düşünce ortaya koymuşlardır. Dil üstadı Râğıb el-İsfehanî, “Gıybet, bir kimsenin bir başkasının herhangi bir kusurunu, bir zaruret olmadığı halde gıyabında zikretmesidir.” demiştir.
İmam Gazzalî hazretleri gıybet hakkında, Efendimiz’in tarifine telmihte bulunarak “O, kardeşini duyduğu zaman hoşlanmayacağı bir şekilde anmandır.” der. İbnü’l-Esir’in, en-Nihaye’sinde getirdiği tarif ise şöyledir: “Gıybet, bir kimseyi gıyabında, bir kusurla -velev o kusur onda olsa bile- zikretmendir.”
İmam Nevevî’nin (rahmetullahi aleyh) ortaya koyduğu tarif biraz daha şümullü gibidir. O, Ezkâr isimli eserinde şöyle bir yorum getirir: “Gıybet, bir kişiden, hoşlanmayacağı bir şekilde bahsetmektir; bu hoşlanmayacağı husus gıybet edilen kişinin ister şahsında, ister dinî ya da dünyevî yaşantısında, yaratılışında veyahut ahlâkında ya da malında, evlâd ü ıyalinde, eşinde, hizmetçisinde, elbisesinde, tavır ve davranışlarında, konuşma tarzında, abûs bir çehreye sahip olup olmamasında olsun farketmez. Bu hususta o kimseyle şöyle-böyle alâkalı olan her şey aynı kategoride değerlendirilir. Ve gıybet eden şahıs bunu ister lafızla, ister işaretle, isterse jest ve mimikleriyle yapsın farketmez; yine gıybet olur.” Yani şöyle ya da böyle bir kimsenin şahsı, ailesi, elbisesi, arabası, evi, çoluk-çocuğu, yakınları gibi onunla irtibatlı meseleler hakkında ve o kimsenin duyduğu zaman hoşlanmayacağı bir şekilde konuşmak gıybettir. Gıybet ise haramdır ve büyük bir günahtır. Tıpkı yalan söylemenin, zina etmenin, hırsızlık yapmanın ve namazı terk etmenin büyük birer günah olduğu gibi.
İslâm ulemasından bazılarına göre gıybetin en ağırlarından biri de, bir şahıs hakkında yapılan gıybetin müphem bırakılması, dolayısıyla da dinleyen(ler) nezdinde zımnen de olsa onun daha büyük bir isnatla suçlanıyor olmasıdır. Bu âlimlere göre müphem bir isnat, sarih bin iftiradan daha büyüktür.
İslâm âlimleri, bütün bu yorumlarını yukarıda geçen âyet-i kerimeyi ve Allah Resûlü’nün şu hadis-i şerifini dikkate alarak ortaya koymuşlardır. Efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) ashabına,
“Biliyor musunuz, gıybet nedir?” diye sormuş, onların, büyük bir edep ve nezaket içerisinde “Allah ve Resûlü daha iyi bilir.” şeklindeki cevapları üzerine, “Bir kardeşinizi hoşuna gitmeyecek bir şekilde zikretmenizdir.” demiştir. Onların “Eğer o kusur o şahısta varsa…” diyerek istifsarda bulunmaları üzerine de, O Sadık u Masduk, “Söylenen şey o kardeşinizde varsa o gıybet olur; şayet yoksa o zaman da ona iftira edilmiş olur.” buyurmuştur.
Bu hadis-i şerifin yanında, gıybetin şenaeti Allah Resûlü’nün sözlerine pek çok defa konu olmuş; O Masumlar Masumu, değil sadece ashabından, nifak içerisinde olduklarını bildiği kimselerden bile tek bir kelime ile dahi olumsuz sayılabilecek bir şekilde bahiste bulunmadığı gibi, yanında başkalarının böyle bir günaha teşebbüs etmesine de müsaade etmemiş, hem ferdin amellerini yiyip bitiren hem de içtimaî bünyenin içine fitne ve iftirak tohumları saçan böyle azîm bir günah karşısında âdeta kollarını gerip kimseye geçit vermemiştir.
O Efendiler Efendisi’nin bahtiyar ümmeti olarak bizler, gıybetin zina kadar büyük bir cürüm olduğunu, bu cürmü kendisine âdeta hobi edinen ‘kattat’ların asla cennete giremeyeceğini, gıybet adına edilmiş tek bir kelamın bile koskoca deryaları bulandırabilecek kadar konsantre kir taşıdığını, söz getirip götürmenin kabir azabının sebeplerinden birini teşkil ettiğini, O Söz Sultanı’ndan öğreniyoruz.
Üstad Bediüzzaman ise yukarıda geçen hadis-i şeriften hareketle gıybet hakkındaki tarifini şöyle dile getirir: “Gıybet odur ki, gıybet edilen adam hâzır olsa idi ve işitse idi, kerâhet edip darılacaktı. Eğer doğru dese, zaten gıybettir. Eğer yalan dese; hem gıybet hem iftiradır. İki katlı çirkin bir günahtır.” (22. Mektup)
Bediüzzaman hazretleri, dinin bütün emir ve nehiyleri karşısında titiz kelimesiyle ifade edilemeyecek kadar hassas olduğu, şüpheli hususlardan bile tevakkî ettiği gibi gıybet mevzuunda da âdeta her zaman tetikte bir hayat sürmüştür.
Tarihçe-i Hayatı ve başta talebeleri olmak üzere onun hayat serencamesine şahitlikte bulunma lütfuna nâil olmuş farklı insanların mülâhazaları bize bu hususu apaçık göstermektedir. Çok çileli bir hayat sürdüğü, pek çok sıkıntı ve meşakkate maruz bırakıldığı halde şartlar, onu hayat düsturlarından taviz vermeye zorlayamamış, bütün bir hayatı boyunca dimdik durarak kendinden sonrakilere de ‘üsve-i hasene’ olmuştur.
Evet, Hazreti Üstad hiçbir kimsenin arkasından bir kelime ile bile olsun konuşmamış, çevresinde bulunup kendisine yakın duranların hep takdire şayan yanlarını nazara vermiş ve asla onların küçük ya da büyük bir kısım noksanlarından bahsetmemiştir. Lahikalarına bakanlar ondaki bu inceliği ayan-beyan görebileceklerdir.
Her Gıybet Bir Değil
Gıybet bir ferdin başka bir ferdin arkasından onun aleyhinde sayılabilecek tarzda konuşması şeklinde olabileceği gibi, bir ya da birkaç ferdin, bir heyeti, grup ya da cemaati kötüleyerek tenkit etmesi şeklinde de olabilir. Gıybet aynı zamanda sözle yapıldığı gibi bazen bir işaret, jest ya da mimikle de yapılabilir. Hatta günümüzde çokça yapıldığı gibi radyo, gazete, dergi, televizyon gibi yayın organları bu yolda kullanılabilir ve böylece bir yalan, bir iftira ya da en azından bir dedikodu çok geniş kitlelere çok kısa bir sürede mâl edilebilir. İşte, İslâm âlimlerinin hepsinin ‘haram’ dedikleri bu günah, ortaya konuluş üslubuna, çekiştirilip dedikodusu yapılan fertlerin ya da grupların durumuna göre çok daha büyük bir cürüm hâline gelebilir.
Bir topluluğun gıybetini yapmak, elbette bir şahsın gıybetini yapmak gibi değildir. O, Allahü a’lem, affedilme ihtimali çok zayıf bir günahtır. Zira, o tür bir gıybetle o topluluğa dahil olan bütün fertlerin hukukları rencide hatta ihlâl edilmiş olur; dolayısıyla da o fertlerden her birini tek tek bulup onların haklarını helal etmelerini sağlamak gerekecektir. Bu ise, imkânsız denilebilecek kadar zor bir meseledir.
Bazen de öyle fertler olur ki, onlar âdeta tesbih tanelerini bir arada tutan imame gibi çok yüksek bir vazife ve misyon icra ederler; şahs-ı manevî onlarla, onlar da şahs-ı manevî ile öyle bütünleşmişlerdir ki ne o manevî bünyeyi onlardan ne de onları o dokudan ayrı düşünmek mümkün olur. Binaenaleyh, onların arkasından konuşup gıybetini yapanlar da o heyet-i maneviyenin bütününün gıybetini yapmış gibi affedilmesi çok zor, büyük bir günah işlemiş olurlar.
Keza, radyo, televizyon, internet gibi cihazları da böyle çirkin yollarda kullanmak, bir anda bu günahın kitlelere ulaşmasına sebep olduğu için affedilmeyecek bir kusur olur. Onun içindir ki, bugün bu meseleyi bir meslek hâline getirip sürekli onun-bunun aleyhinde konuşanlar, haberlerini, magazinlerini bu çerçevede oluşturanlar yarın ettiklerine nadim olup ağlayacak, değil sadece huzur-u İlahi’de, daha dünyada iken bin pişmanlıkla kıvranacaklardır. En azından er ya da geç millet vicdanında kerih görülen bir hâle düşeceklerdir ki, bu da onlar için en büyük bir ceza olacaktır.
Gıybet Sinsidir; Âgâh Olmak Gerek
Genellikle, başkalarının dedikodusunu yapıp gıybet edenler, yaptıklarının açık bir günah hatta bir kebîre (büyük günah) olduğunu bilseler de, bazen de gıybet kolayca fark edilemeyecek kadar gizli ve sinsi yollarla gelir. Böyle bir yola şu ya da bu şekilde düşmüşlerin de kendilerine göre icat ettikleri değişik mazeretleri olur ki, bunlar o cürmün cirmini katlayan ayrı günahlar gibidir:
“Ben aslında onun/onların iyiliğini düşünüyorum.”, “Size söylediklerimi onun yüzüne de söyleyebilirim.”, “Zaten ben bunları onun kendisine de söylemiştim.”, “Ben bunları konuşuyorum ama niyetim asla falanı ya da filanları tenkit etmek değildir; ben hey’etin iyiliğini düşünüyorum.” gibi ifadeler işte bu tür gerçekçi olmayan mazeretlerin dışa aksediş sûretlerinden sadece birkaçı.
Gıybetin yaklaşma yollarından biri daha vardır ki, hangi meclislerde kimlerle oturup kalkmamız hususunda dikkatimizi çekercesine, onu er-Riâye müellifi büyük sûfî Haris el-Muhasibî şöyle ifade eder:
“Arkadaşlar değişik tiplerde olurlar. İblis, senin çoğu zaman dikkatli ve havf sahibi olduğunu, gıybet, yalan ve benzeri şeylerden nefret ettiğini, onlardan çekindiğini bilince, arkadaşına hemen bu tür şeylerle süslü laf yaptırmaz. Allah’ı zikredip, ünsiyet kuruncaya kadar sizi baş başa bırakır. Sonra fuzuli laf etmeyi, dünya ile sükûnet bulmayı güzel, hoş gösterir. Buna dalınca, gıybet ve yalanı süsleyip güzel gösterir.” (Kalb Hayatı 2/335)
Bir başka büyük yanlış da yapılan gıybete, ‘gıybetin caiz olduğu yerler’ çerçevesinde bir yer veya bir mahmil aramaya çalışmaktır. Her ne kadar İslâm âlimlerinin temelde gıybet sayılabilecek bir konuşmayı zaruret gereği meşru saydıkları bir kısım alanlar varsa da bunların sayısı mahduttur ve alanı da son derece dardır. Bunun içindir ki, o sahillerde dolaşanların gıybet bataklığına düşmeleri kuvvetle muhtemeldir. Evet, oralarda ölçü ve dengeyi koruyabilme belli seviyenin insanları içindir. Herkesin o hakkı kullanması, o sınırlarda dolaşması asla doğru değildir.
Gıybet Meclisleri
Meclis topluluk, hey’et, toplanma yeri manasına geldiği gibi aynı zamanda arkadaşların ve dostların kendi aralarında gerçekleştirdikleri toplantı ve bir araya gelmelere de denir. Aslında iki kişinin bir araya gelip sohbet etmeleri, oturup konuşmaları da bir meclis kurmak demektir.
Tenbihü’l-Gâfilîn’de ifade edildiğine göre bütün bütün dünya umûrundan konuşulan, gülünüp kahkaha atılan ve başkaları hakkında dedikodu yapılan hiçbir mecliste bereket ve feyiz olamayacağı gibi, Allah da o meclise asla rahmet nazarıyla bakmaz, belki buğz nazarıyla bakar.
Nasıl, fertler için, kalblerini her zaman arı duru ve pak tutmaları, İbrahim Hakkı hazretlerinin ifadesiyle Sultan’ın nüzulüne daima hazır bulundurmaları asla gözardı edilemeyecek bir vazife ise, bir sohbet veya toplantıya iştirak edenlerin de bulundukları o meclisi tertemiz tutmaları, kirletmemeleri olmazsa olmaz bir mükellefiyettir. Bu açıdan müminlerin içinde bulundukları meclisler de onların gönülleri gibi tertemiz olmalı, Cenab-ı Hakk’ın hâzır ve nâzır bulunduğu, melaike-i kiramın orayı/onları müşahede ettiği, başta Peygamber Efendimiz olmak üzere Allah dostlarından bazılarının o meclisi ruhen ziyaret etmek isteyebilecekleri daima göz önünde tutularak, o meclisin nezahetinin zedelenmesine asla fırsat verilmemeli, aksi istikamette en ufak bir teşebbüs sezildiğinde sözün mecrasını değiştirmek, hiç olmazsa oradan ayrılmakla tavrını belli etmek suretiyle o kabil bir teşebbüse engel olunmalıdır. Bu bir fazilet değil bir vazifedir.
Kimi zaman olur ki, en nezih ve nadide olması gereken meclisler bile gıybet ve benzeri günahlarla kirletilebilir. Meselâ, kahvehaneler gibi zatında lüzumsuz ve başkaları aleyhinde konuşmaya her zaman müsait ortamların gıybete dâyelik yapabileceği gibi, tekke, zaviye, meşveret meclisleri gibi yerler de birer gıybet, yalan, nifak ve suizan meclisi haline gelebilir. O meclislerin sakinleri mutlaka Muhasibî’nin sözüne kulak verip şeytanın önden, arkadan, sağdan, soldan, alttan, üstten gelebileceğini düşünerek bir kelime ile bile olsa yanlışa düşmeme hususunda eskilerin tabiriyle ‘âgâh-ı mütenebbih’ olmalıdırlar. Bu manadaki tedbir ve teyakkuzun en önemli adımı da hiç şüphesiz iyi arkadaşlar seçmektir. İnsan, hesap gününde “Keşke falanı, filanı kendime arkadaş edinmeseymişim!” pişmanlığına düşmeden ve her bir arkadaş ve dostunun aslında kendi karakterini aksettiren bir ayna olduğunu düşünerek hep iyilerle oturup kalkmaya, salihler zümresine dahil olmaya çalışmalıdır.
Kur’ân-ı Kerîm de “Habisler, habisler içindir; nezihler de, nezihler için.” (Nur sûresi, 24/26) demek suretiyle dikkatlerimizi bu noktaya çekmektedir. Bir hikmet erinin söylediği;
“Nâdanlar sohbet-i nâdanla eder telezzüz
Nâdanların hemdemi hep nâdan gerektir!”
mısraları da bu gerçeği pek veciz bir şekilde dile getirir.
Sorunun zoru: Ne Yapmalı?
Aslında gıybetin ne kadar büyük bir günah olduğunu, Kur’ân-ı Kerîm’de çok ağır ifadelerle menedildiğini, hadis-i şeriflerde çirkinliği üzerinde ne kadar çok tembihatta bulunulduğunu, şahsın kalb ve ruh hayatını ne ölçüde örselediğini, cemaatlerin ve toplulukların bünyesini bir kurt gibi kemirip, fitne, nifak ve iftirak ateşine körük çektiğini bilmeyenimiz yok gibidir. Yok gibidir; fakat yine de böyle aşağılık bir günaha tevessül etmekten çok kere sakınmayız veya bir türlü yakamızı kurtaramayız.
Öyleyse bu hususta da sürekli temrinat yapmak suretiyle gıybetin çirkinliğini her geçen gün vicdanımızda daha fazla duymaya çalışmak hepimizin şiarı olmalıdır. Bunun için de herkes
ağzını kilitlemeli ve hiç kimsenin gıyabında konuşmamalı, konuşacaksa mutlaka hayır konuşmalıdır; gerekirse ağzına gıybet kokan bir kelime bile almayacağına yemin etmeli, şayet yeminini bozacak olursa kendi (nefsi)ni cezalandırmalıdır.
İnsan, gıybet etmiş olabileceği endişesiyle sürekli Cenab-ı Hakk’a rücû edip “Allah’ım! Beni ve gıybetini ettiklerimi bağışla.” demeli; ahirette nasıl ağır bir ceza ile karşılaşacağını gözünün önüne getirmeli ve ürpermeli. Evet, bunları yapmalı; fakat ötede bu elim durumlarla beride de hiç kimseyle er ya da geç karşı karşıya gelip özür dileme mecburiyetinde kalmadan önce gıybet denilen çukura hiç düşmemeye çalışmalıdır.
Bunun için de kendi günahlarını hatırlamalı, onların büyüklüğü karşısında başkalarının yaptıkları şeylerin görünemeyecek kadar küçük ve basit şeyler olduğunu, sonra herkesin mukteza-yı beşeriyet hata yapabileceğini mülâhazaya alarak kendini herkesin dununda görmeli. Allah’tan, sürekli günahkâr insanların düştükleri hata ve günahlara kendisini düşürmemesini istemeli. Dişini sıkıp sabretmeli ve ne gerekiyorsa yapmalı; ama asla nefsine, şeytana mağlup olup o tür bir günaha tevessül etmemelidir.
Allah Resûlü (sallallahu aleyhi ve sellem), arkadaşlarından Abdullah b. Revâha’yı nazara vererek, onun hakkında “Allah, İbn-i Revâha’dan razı olsun. O, meleklerin kendisiyle iftihar ettiği meclisleri seviyor.” der. İşte bize düşen, meleklerin iştirak etmek için arayışa ve âdeta yarışa geçtikleri, bulunca da Cenab-ı Hakk’a sevinerek müjdesini verdikleri sohbet ve zikir meclislerini bulmak, oraların müdavimi olmak ve Hazreti Yusuf’u kendimize örnek alarak daima, “Allah’ım! Beni her zaman salih kullarının arasında tut!” diyerek yalvarmak olmalıdır.
Sözün Sonu
Sözümüzün sonunda biz de, divan şairi Karamanlı Aynî gibi, meclislerini gıybet, yalan, nifak, suizan, hile, hud’a üzerine kuran insanların meclislerine de, sohbetlerine de, kendilerine de, ülfet ve dostluklarına, muhabbetlerine de bir ‘Yuf olsun!’ çekiyor ve “Hepimiz hem kendi vicdanlarımıza hem de birbirimize, asla kimsenin arkasından konuşmayacağımıza, kimsenin eksiğiyle gediğiyle uğraşmayacağımıza, başkalarının küçük lekeleri gözümüze çarptığında da hemen nazarlarımızı kendi yağ bağlamış karalarımıza tevcih edeceğimize söz verelim. Sohbetimiz her daim ‘sohbet-i Cânân’ olsun; olsun da sohbet meclislerimizde başka hiçbir kelama yer kalmasın!” recası ve Üstad Bediüzzaman’ın gıybet bahsine dercettiği bir altın sözle bu faslı kapatmak istiyoruz:
“Düşmanıma gıybetle ceza vermekten nefsimi yüksek tutuyorum
ve tenezzül etmiyorum. Çünkü gıybet; zayıf, zelil ve aşağıların silâhıdır.”
Mustafa YILMAZ , “Biraz Da Gurbet Düştü”, Işık Yayınları adlı kitaptan iktibas edilmiştir.
