Gülen’in İnanç Temelli Hoşgörü Fikri ve Bu Fikrin Güncel Çatışma Çözümlerine Etkisi – Prof. Dr. Aaron Tyler

Çatışmalar Yüzyılı ve İslâm’ın Engin Hoşgörüsü

‘Şiddet içeren sosyal çatışma’yı tanımlamak kolay bir iş değildir. Syracuse sosyoloji profesörü Louis Kriesberg grup çatışmalarını geniş bir yelpazede ele alan çok değişkenli bir sosyal çatışma tanımı önerir: “Sosyal çatışma, iki veya daha fazla sayıda kişi ya da grubun uzlaşması imkânsız hedeflere sahip oldukları inancından doğar.” Duruma bağlı olarak, uzlaşmaz hedeflere inanç, şiddet içeren yahut içermeyen çeşitli şekillerde ifade edilir. 20. yüzyılda ve 21. yüzyılın başlarında trajik bir şekilde şahit olduğumuz vahşet, bu uzlaşmazlığın sıklıkla şiddet içeren yollarla ortaya konduğunu göstermiştir. ‘Kişiler yahut gruplar’ ifadesi, kapsamlı bir sosyal çatışma düşüncesine imkân vermektedir.  Bu anlamda, çatışan grupları oluşturan unsurlar rakip kabileler, mezhepler, ulus devletler, ya da kimilerine göre medeniyetler olabilir.

Soğuk Savaşın meydana getirdiği çift kutuplu dünya düzeninde, çatışma çözümüne dair çalışmalar ve stratejiler genelde devletlerarası ilişkilere dayandırıldı. 90lardan sonra Soğuk Savaşın bitmeye yüz tuttuğu sancılı dönemlerde ise akademik inceleme alanı olarak çatışma çözümlerinde bir yön değişimi gözlendi. Bu dönemde çoğunlukla güç, iktidar ve toprak için rekabet etmekte olan etnik ve dini grupların devlet içinde şiddete başvurması konusu üzerine odaklanıldığını görüyoruz. Bugün de istikrarı en fazla tehdit eden en yıkıcı çatışmalar etnik siyasal veya dini siyasal kimliklerle ayrıştırılmış gruplar arasında görülmektedir. Trajik bir şekilde, dini, etnik ya da kültürel kimlikler sosyopolitik gerilimlere nüfuz ettiği zaman birbiriyle çatışan öyküler ortaya çıkmaktadır. Bu çatışma, esas itibariyle ötekini kişiliksizleştirirken (insani vasıflardan uzaklaştırırken) şiddet ihtimalini güçlen dirmekte ve uzlaşmayı imkânsız hale getirmektedir.

Risk Altındaki Azınlıklar Projesi’nin (Minorities at Risk Proj ect (MAR)) kurucu başkanı Ted Robert Gurr, 21. yüzyılın ilk yıllarında “Müslüman grupların radikalleşmesi”nin büyük toplumsal çatışmalara dönüşme riski taşıdığını iddia etmektedir. MAR’ın araştırma kapsamındaki 280 toplumsal gruptan 60’ı Müslüman toplum olarak kategorize edilmiştir: “Aralarında çoğunluğunu Sünnilerin oluşturduğu toplumlarda yaşayan Şiiler, ayrılıkçı bölgelerdeki Müslümanlar veya Batı demokrasilerinde ve dünyanın değişik bölgelerindeki Müslüman azınlıklar bulunmaktadır.” Gurr, bu Müslüman azınlık gruplarının pek çoğunun ön yargılara, ayrımcılık veya zulme maruz kaldığını vurgular. Bunlardan bazıları “hâkim İslâmi gruplarca” tekfir edilen sınıflar, bazıları da gayrı müslim çoğunluk tarafından tehlikeli öteki olarak damgalanmış toplumsal gruplardır.  Dahası, hoşgörüden nasibini almamış İslâmi kökenli bazı hareketler, zor durumdaki bu Müslüman grupların liderliği için birbirleriyle çekişmektedir.

Radikalizmin sonuçlarına maruz kalmış yahut tehdidi altında olan ve gruplar arası çatışmaya çeşitli derecelerde şahit olmuş devletlerin kısa bir listesini yapacak olursak ilk akla gelenler: Tacikistan, Afganistan, Endonezya, Filipinler, Nijerya, Somali, Hindistan ve Rusyadır.  Elbette ki Batı Avrupa, farklı etnik kökenlere sahip gittikçe büyümekte olan Müslüman nüfus arasında artış eğilim gösteren radikalizmin sonuçlarına alışık değildir. 11 Mart 2004’te Madrid’de meydana gelen tren bombalama olayları, aynı yıl Hollanda’da tartışmalı film yapımcısı Theo van Gogh’un öldürülmesi ve bu olayın üzerinden henüz 16 ay bile geçmemişken Londra metrosu ve çift katlı otobüslerine karşı yürütülen terör eylemleri, Müslüman olsun veya olmasın Batılıları hem kızdıran hem de Batı Avrupa’da içten içe bir radikalizmin doğacağı endişelerine neden olan trajedilerdi.  Fransız siyaset bilimci Olivier Roy’a göre, Avrupa’nın veya benzer problemlere sahip başka bölgelerin esas meselesi “aşırıcılığın, bu ülkede yaşayan Müslüman halk arasında bir zemin bulmasının nasıl engelleneceğidir.”

Bu tip bir radikalizmin çeşitli toplumlararası çatışmalarda ve terör eylemlerindeki rolünü ele alırken din adamları, uzmanlar ve siyasetçiler “Suçların ve sorunların kaynağı İslâm mı?” diye sormaktadır. İslâm, radikalizmin mi yoksa barışın mı kaynağıdır? Yoksa İslâm, güç çekişmesi nedeniyle veya siyasi sebeplerle manipüle edilip çarpıtılmakta mıdır? Daha da önemlisi, radikal ideolojilere karşı diyalog, hoşgörü ve bir arada yaşama kültürünü etkili şekilde savunan Müslüman sesler yok mudur?

2001’den bu yana küresel toplum, İslâm inancının radikal Müslümanlar tarafından nasıl bir şiddet aracı haline dönüştürüldüğünün farkına vardı. Fakat yine de pek çok insan, radikalizmi benimseyenlerin yozlaşmış kimlikleri ve gayrı ahlâki fikirlerine karşı mücadele veren ve İslâm geleneğinin hümanist, hoşgörülü ve yardımsever bir yorumunu ön plâna çıkaran Müslüman âlimlerin ve dini liderlerin sayısının gittikçe arttığından habersizdi. Profesör Seyyid Hüseyin Nasr, dinamik ve kompleks İslâm geleneğini “bazı İslâm ülkelerindeki radikalizmin şiddete açık doğası” ile ilişkilendirmeye dönük Batılı ve gayrı müslim temayüllere karşı uyarıda bulunan pek çok âlimden biridir.  Bu bilge tavra bir yankı da UCLA hukuk profesörü Halid Ebu el Fadl’dan gelmiştir. El Fadl’a göre, Üsame bin Ladin’in dikkat çekici terör ve şiddet eylemleri, aslında oldukça kompleks bir ideolojik tartışmanın en uç noktasını temsil etmektedir. Bu mücadele, ‘içtihat çevreleri arasında İslâm adına kimin, ne şekilde konuşacağı’nın mücadelesidir.

Uluslararası ilişkiler profesörü Aaron Tyler, “militanların şiddet yanlısı eğilimlerine karşı İslâm’ı aşılayabilme” mücadelesinde ılımlı Müslüman isimlerin, şiddeti dışlayan aydın bir Müslüman kültürün yeniden diriltilebilmesi için çalıştıklarını ve bu çalışmaların barışı, ruhi teceddüdü ve uzlaşmayı vurgulayan mesajları ile “radikallerin boş gürültülerini” bastırır hale geldiğini belirtir.  Dahası, sadece İslâm’ın katı ve sert yorumlarını reddetmekle kalmayıp aynı zamanda inananları iyiliğe yönelten inanç, ibadet ve kurumlarını toplumlararası uzlaşma ve bir arada yaşama fikri için kolektif bir kaynak olarak gösteren Müslüman düşünürler ve hareketler ortaya çıkmaktadır. Bu düşünürler ve liderler, İslâm tarafından benimsenen barış ve hoşgörü değerlerinin çatışma çözümü konusunda çalışan kimseler için sunacağı normatif çerçeveyi ortaya koymaktadırlar. İslâmi değerler ışığında oluşturulacak böyle bir şekli çerçeve, barışın inşası için girilen bu zorlu mücadeleyi kolaylaştıracaktır.

Bu eleştirel çabalara katkıda bulunan en önemli Müslüman düşünürlerden biri de Fethullah Gülen’dir. Çaresizce “kendini topluma adayabilecek fedakâr gönüller ve samimiyetle yürütülen bir uzlaşma ve diyalog hareketi arayışındaki”  küçülen bir dünyada, Fethullah Gülen ve Gülen Hareketi, kuvvetli bir umudun ve anlayışın kaynağı haline gelmiştir. Bu hareket, Müslüman ya da gayrı müslim olsun bireylere ve toplumlara, İslâm’ın barışçı öğretilerini ve geleneklerini merhamet, hoşgörü ve insanlığa hizmet ruhuyla sunmaktadır. Gülen, diyalog ve eğitim yoluyla Müslümanlara, “dünyaya dayatılan” yıkıcı İslâm imajına karşı çıkmalarını ve bir hoşgörü ve “ikna” yöntemiyle dünyaya sevgi aşılayan, Hakk’a ve halka hizmet esasına dayanan “İslâm’ın yeni imajını”  yaymalarını öğütlemektedir.

Seyyid Hüseyin Nasr, “Dünyanın geleceği, önümüzdeki yıllarda çeşitli dünya görüşleri ve medeniyetlerin bir arada yaşamalarının ne derece mümkün olacağına bağlıdır” der.  Gerçekten, karşılıklı saygıyı, iyi niyeti ve medeniyetlerle dinlerin hem kendi içlerinde hem de birbirleri arasında yapıcı ilişkiler kurmasını teşvik eden bir hoşgörü anlayışı, toplumsal farklılıklara bakmaksızın, insan olma esasına dayanan ‘bir arada yaşamın’ gerçekleştirilmesi için önemli bir stratejidir. Uzlaşı kültürü, toplumlara diyalog ve hoşgörü içinde yaşayabilecekleri bir dayanak sağlar. Bu açıdan çeşitliliğin önemli bir değişmez kabul edildiği dünyamızda, hoşgörünün değerini ve kabul edilebilir sınırlarını tekrar tekrar ortaya koyma yolundaki dinler arası gayretler fevkalade anlamlıdır. Bu hoşgörünün değerini anlama ve sunma gayretinin en çok İslâm geleneğinin insani prensipleri içerisinde vurgulandığını söyleyebiliriz.

Fethullah Gülen, İslâm’ın hoşgörü anlayışını barışçıl ilişkiler kurma yolunda bir ilke olarak insanlığa sunmaktadır.

Gülen, “her köşe başında önümüzü kesmesi muhtemel ayrılık, farklılık ve mutabakat zorluklarından kaynaklanan handikaplara karşı en tesirli silahımız, en sağlam sığınak ve tabyamız da hoşgörü olsa gerek” der. 

‘Allah’ın yer yüzündeki halifesi’ unvanının insana yüklediği sorumluluğun bilinciyle Gülen, hayatının büyük çoğunluğunu derin İslâm anlayışından filizlenen ‘ötekini hoş görme’ ilkesini savunmaya ve insanlara aşılamaya adadı. Sürdürülebilir barış ve hoşgörünün var olması için, hem farklılıkları dışlamayan hem de karşılıklı saygı, dostluk ve aktif diyalog ihtiyacını karşılayan böyle bir hoşgörü anlayışı kök salmalıdır. Hakikaten, Gülen’e göre İslâm’ın hoşgörüsü, insanlığın çatışma ve bir arada yaşama temayüllerini dengeleyici niteliktedir.

Bu kısımda, Fethullah Gülen’in manevi derinliğe ve entelektüel dirence sahip İslâm ve insan anlayışıyla işlenmiş hoşgörü yaklaşımını ele alacağız. Öncelikle, Gülen’in hoşgörüyü teolojik ve metafizik açıdan nasıl temellendirdiğini, kullandığı inanç temelli parametreleri ve ulaştığı kapsamlı sonuçları ortaya koyacağız. Sonra, Gülen’in hoşgörü fikrinin, Müslümanların ibadetlerine ve hayatlarına yüklediği anlamlara dair dönüştürücü etkilerine bakacağız. Daha sonra da meselenin teolojik ve metafizik boyutlarından, Gülen’in hoşgörü sisteminin gerçekleştirilmesi zor olan toplumlararası diyalog ve çatışma çözümlerine somut katkılarına döneceğiz. Beklentimiz odur ki, Gülen’in hoşgörü anlayışına dair bu disiplinler arası çalışma ve çalışmanın maddi ve manevi yansımaları, bu modern barış elçisinin enginliğini ortaya koymayı başarır. Hiç şüphesiz bu büyük ilim adamının teoloji anlayışı ve vizyonu, küresel topluma çatışma çözümü ve uzlaşma için inanç temelli, normatif bir çerçeve sunmaktadır.

Hoşgörüyü Tanımlama

Hoşgörünün parametrelerini ve toplumlararası diyalog ve uzlaşmayı tesis etme potansiyelini belirlemek için öncelikle bu stratejinin teolog Paul Tillich’in nihai kaygı yani bir topluluğun ya da bireyin en önemli addettiği husus kavramsallaştırmasıyla ne kadar örtüştüğü araştırılmalıdır. Tillich şöyle der: “Bir insanın kaygısı ne ise o kaygı en nihayetinde onun ilâhı olur. Tersinden düşündüğümüzde bu, en nihayetinde bir insanın ancak kendisine ilah olarak seçtiği şey ile ilgileneceği anlamına gelir.”  Kişi, en yüksek derecede sadakat duyduğu nesneyi  mesela İslâm  herhangi bir stratejinin benimsenmesinden veya takip edilmesinden evvel doğru veya mubah kabul etmelidir. Serbest ticaret, bir arada yaşama ya da demokrasi bir hoşgörü stratejisi gerektirebilir. Fakat, “nihai olmayan” kaygılar rasyonel olarak gösterilebilse bile kişinin nihai kaygısı, neyin doğru neyin yanlış, neye müsaade edilip neyin yasaklandığına dair son kararı verir.  Pakistanlı âlim ve eğitimci Istihaq Hussain Quereshi, Müslümanlar için nihai olarak İslâm’da tasdik edilmeyen bir ahlâkın var olmadığını söyler.  Bu noktada karşımıza çıkan soru şudur: “İslâm, hoşgörünün değerini tasdik eder ve hatta bir adım ileri gidersek, emreder mi?”

Fethullah Gülen’e göre hoşgörü, İslâm inancının rağmına savunulan bir değer değil, bilakis İslâm’ı kabullenmenin doğal sonucudur. İslâm geleneği sadece ötekini hoş görmeyi telkin etmekle kalmaz, aynı zamanda hoşgörünün yerleşmesi için küresel toplumun ihtiyaç duyduğu kökleri de bünyesinde barındırır. Gülen’e göre İslâm’ın engin hoşgörüsünün “atkıları Ehli Kitap’a, hatta bir mânâda kim olursa olsun bütün dünya insanlarına kadar uzanmaktadır.”  Gülen’in belirttiği üzere, Allah, şefkat ve merhametinin bir cilvesi olan hoşgörüyü, yeryüzünde halife olarak yarattığı insana tevdi etmiştir.  Hoşgörü, “varlığın mayesinden” ve Allah sevgisinden yansıyan zaman üstü bir değerdir. Fethullah Gülen’in ifadesiyle, “Allah (c.c), bu kâinatı sevdiğinden dolayı yaratmıştır ki, İslâm da işte o sevginin adeta dantelâsını örmüştür.”  Yaratılan bu sevginin bir göstergesi olan İslâm’ın hoşgörü anlayışı, sonradan ortaya çıkıp onun iyiliksever ve müşfik esaslarına meydan okuyan radikal ağızların bütün dışlayıcı ve saldırgan yaklaşımlarından üstündür.

Gülen, “Hoşgörü, ne din ve milliyetimizden, ne de tarihî geleneklerimizden vazgeçmek demek değildir; değildir zira hoşgörü, eskiden beri var olagelen bir vakadır” demektedir. O’na göre “kör bir fanatizmle” vaz edilen hoşgörüsüzlük ve şiddet, hem İslâm’ın özüne aykırı, hem de Allah’ın mahlûkata sunduğu mesaja göre gayrı ahlâkidir. Bu inanç temelli bakış açısına göre Gülen, Müslümanları “İslâm’ın ruhunda olan, Hz. Muhammed (s.a.s.) vasıtasıyla Kur’ân’da anlatılan hoşgörüyü, diğer vasıflar gibi yeniden bir kere daha”  keşfetmeye ve hoşgörünün önemini ortaya koymaya çağırmaktadır.

Hoşgörünün Sınırları

İslâm’da hoşgörü, ‘mütekabiliyet’ esasına dayanır. Bir hadislerinde Hz. Muhammed (s.a.s.) Müslümanları şöyle uyarır: “İnsanlara merhamet etmeyene Allah da merhamet etmez.”  Merhamet görmek isteyen kişi, aynı zamanda merhamet etmeyi de bilmelidir. Gülen, “Ancak, bütün bu bekleyişler içinde beklenilen şeye liyakat da çok önemlidir” der ve şöyle devam eder: “Derecesine göre herkese karşı saygılı olmayan saygı göremez.. herkesi sevmeyen sevilmeye layık değildir.. bütün insanları hoşgörü ve müsamaha ile kucaklamayan afv u safh görme liyakatını yitirmiştir… Fertleri birbirine hoşgörüyle bakmayan milletlerde ve müsamaha ruhunun tam yerleşmediği ülkelerde müşterek düşünceden ve kolektif şuurdan bahsetmek mümkün değildir”  der. İşte bu mütekabiliyet prensibinin de açıkça gösterdiği gibi hoşgörü sınırsız değildir.

Sınırları olmayan hoşgörü, özgürlüğün kötüye kullanılmasına sebep olabilir ya da kayıtsızlık haline dönüşebilir. İslâm’ın hoşgörü anlayışı doğal olarak adaletsizliğe ve zulme başkaldırmayı gerektirir. Bu yüzden İslâm’a göre hoşgörü; merhamet, şefkat ve müsamaha gibi iyi vasıfların toplumda yerleşmesi için inanç temelli bir katalizör görevi üstlenirken ayrımcılık ya da şiddetin desteklenmesine ve meşrulaştırılmasına alet edilemez.

Siyaset te orisyeni John Christian Laursen haklı bir şekilde hoşgörüyü, kayıtsızlık ve ayrımcılık arasında bir “orta yol” olarak tanımlar. Laursen, “Hoşgörü sık sık istikrarsız bir seyir izler” diyerek “iki aşırı uçtan birine yahut ikisine doğru bir baskı söz konusudur: Zulüm yahut tamamıyla saygı”  şeklinde eklemede bulunur.

Gülen de hoşgörünün uygulanmasında karşılaşılan bu gerilime dikkat çeker:

Kur’ânı Kerim’de bu şekilde içtimaî diyalog ve hoşgörü açısından üzerinde durulabilecek yüzlerce âyet bulmak mümkündür. Ancak burada dikkat edilmesi gereken husus, müsamaha ve hoşgörüde dengenin yakalanabilmesidir. Kobraya merhamet etmek, onun ısırdığı insanların hukukunu yemek demektir.

Gülen’e göre hoşgörü, Allah’ın rahmet vasfında ve mahlûkata duyduğu ilâhi sevgide kökleşmiştir. Bir Müslüman için Allah’ı hoşnut etmek, mahlûkatı sevmekten geçer. Neticede, İslâm’da Allah’ın insana duyduğu sevgiden yola çıkılarak, ulûhiyetin bir aynası olmanın gereği her insanın saygınlığı koşulsuz teslim edilmektedir. “İslâm Hoşgörü Dinidir” adlı makalesinde Gülen, buğz edilmesi gereken şeylerin ahlâksızlık, küfür yahut şirk düşüncesi olduğunu vurgularken Müslümanlar, bunları yaymaya çalışanları dahi sevmeye, hatta affetmeye çağırılmaktadır:

Cenabı Hakk, insanı “kerîm” olarak yaratmıştır  ve herkesin belli ölçüde bu kerametten nasibi söz konusudur. Allah Resulü (s.a.s), bir Yahudi cenazesi geçerken ona insan olduğundan dolayı saygı duyarak ayağa kalkmış ve kendisine onun bir Yahudi olduğu hatırlatıldığında da “Ama bir insan” cevabını vermiş; vermiş ve İslâm’ın insana verdiği değeri göstermiştir.

Hz. Muhammed’in (s.a.s.) damadı ve Hulefai Raşidin’in dördüncüsü olan Ali bin Ebu Talib, Mısır valisine şöyle nasihat eder: “Tebana karşı merhameti, sevgiyi düstur edin. Onlara, yiyeceklerini ganimet olarak alan açgözlü yırtıcılar gibi davranma… onlar ya senin din kardeşlerin ya da Allah’ın seninle eşit olarak yarattığı kimselerdir.”

Halid Ebu el Fadl’da benzer bir tanım ortaya koyar: İyi niyetle mütekabiliyet esasına dayalı olarak İslâm, bir yandan Müslümanlara Peygamberlerini, dil uzatanlara karşı korumalarını emrederken diğer yandan da İslâm inancını çarpıtanların ve inananlara zulmedenlerin haklarını teslim eder.  İslâm’ın hoşgörü ideali, hâkim liberal hoşgörü mekanizması gibi acımasızlık ve zalimliği ahlâki açıdan savunmasız bir pozisyonda karşılayamayacak kadar güçsüz değildir. Aksine İslâm, “Allah’ın kurallarını” ihlâl edenleri aşağılamaksızın adaletsizliği kınama, inançsızlığa karşı çıkma ve ahlâksızlığı men etmeyi emreder.

Gülen, İslâm dairesinin dışındaki farklı kültür ve gelenekler nezdinde de yeri ve etkisi olan bir hoşgörü fikri serd eder. Gülen’in tanımlamasına paralel olarak Aaron Tyler, hakiki hoşgörüyü kişinin kötü, aşağı, ya da sadece kendisinden farklı olarak düşündüğü inanış ve davranışlara müsamaha göstermesi yahut tahammül etmesi olarak tanımlar ki bu müsamaha, farklı inanış ve davranışlarda bulunanlara karşı iyilik ve mürüvvetle muameleyi de içerir.

Aynı şekilde, filozof J. Budziszewski de hoşgörüyü, bir insanın yahut toplumun ‘kusurlarını’, ‘onun mensuplarına yapılan hayırları’ kesintiye uğratmadan reddedebilme ve düzeltmeye çalışma yetisi olarak tasvir eder.  Yani hoşgörü, bir taraftan fark gözetmeksizin her bireyin onurunu teslim ederken, öte yandan bir topluluğun ahlâksızlık ve adaletsizliği kınamasını da mümkün kılar.

Daha net bir ifade ile hoşgörü, bir insanın inanç sistemi, dili ya da geleneklerinden taviz vermesini gerektirmez. Siyaset felsefecisi Michael Walzer, hoşgörülü insanları “inançlarını paylaşmadıkları, pratiklerini benimsemedikleri insanlara kapılarını açan” ve “mevcudiyetini onaylamasalar bile, kendi bildikleri ve inandıklarından farklı olan ‘öteki’ ile birlikte yaşayabilen’ kişiler olarak tarif eder.  Gülen de “Hoşgörü, başkalarının tesirine girerek onlara iltihak etmek değil; başkalarını kendi konumlarında kabul ederek onlarla geçinmesini bilmek demektir”  der.

Müslümanlar için hoşgörü, farklılıkların etkisini azaltmak ya da reddetmek değildir. Aksine, İslâm geleneği, insanların farklılıklarını ilâhi bir takdir olarak kucaklama bilincini kazandırmıştır. Nitekim Kur’ân, insanların farklı farklı yaratılmasını şöyle açıklar: “Eğer Rabbin dileseydi bütün insanları hakta ittifak eden bir tek ümmet yapardı. Fakat O, bunu irade etmediğinden ittifak etmemişlerdir… Esasen O, insanları bunun için yaratmıştır.” (Hûd sûresi, 11/118-119). Bir başka ayette de Kur’ân şöyle buyurur: “Ey insanlar! Biz sizi bir erkekle bir kadından yarattık. Birbirinizi tanıyıp sahip çıkmanız için milletlere, sülâlere ayırdık. Şunu unutmayın ki Allah nazarında en değerli, en üstün olanınız, takvâda (Allah’ı sayıp haramlardan sakınmada) en ileri olanıdır.” (Hucurât sûresi, 49/13.) 

Gülen’in yorumladığı şekliyle İslâm’ın hoşgörü anlayışı farklılığı reddetmez, aksine açıkça tanır ve kabul eder. Gerçek anlamıyla hoşgörü, bireylerin ve toplulukların birbirleriyle bir arada yaşama ve ortak değerler etrafında toplanma amacıyla ilişkiler kurmalarını mümkün kılar; hoşgörü sayesinde ortaya çıkan bu ortak zemin arayışında kişiler toplumsal kimliklerinden yahut kültürel değerlerinden taviz vermek zorunda değillerdir.

Kulluğun Bir Gereği Olarak Hoşgörü

Felsefeci David Burrell, insan iradesinin Müslüman, Hristiyan ve Musevilerce tanımlanışına dair analizinde İbrahimi dinlerin Ortaçağ’daki “baş kahramanları” olarak görülen Gazali, Musa bin Meymun ve Thomas Aquinas’i araştırmıştır. Burrell, bu inanç temelli filozofların perspektifinden, insanoğlunun bir özne irade sahibi yani ‘hilafetin kaynağı’ olarak nasıl kimliğinin sınırlarını aşması gerektiğini ve asıl şerefin ‘eşrefi mahlûkat’ olarak yaratılmasında değil kendisine hayat üfleyen kaynağa itaat etmesinde olduğunu gösterir. Özgür olmak, Yaratıcıya itaat etmek ve “değerden bağımsız bir ön koşul” olarak değil, Yaratıcı tarafından ‘bahsedilmiş bir mükemmellik’ olarak hayatı tanımaktır.  İnsanın özgürlüğüne dair teoriler geliştiren bu ortaçağ düşünürlerine göre Tanrı, “varlığın sebebidir”. O, insanları “varlıklarının ve sağlıklarının asıl sebebine” şükretsinler diye yaratmıştır.

Bu düşünürler gibi Gülen’in de İslâm ve insanın sorumluluğuna dair yorumlarında, Müslüman’ın yaratılış gayesi açısından sorumluluğunun vurgulandığını görürüz. Bu anlayışa göre hayat, Allah’ın bahşettiği bir nimettir; insanoğlu hayatı boyunca Yaratıcıya şükretse bu nimetin karşılığını ödeyemez. Allah’ın yeryüzündeki halifesi ve “bütün yaratılanlar arasında Hakk’ın gözdesi” olarak insanın vazifesi, Allah’ın yarattıklarını sevmek ve O’nun yolunda hizmet etmektir.

Hakikî bir insan bütün bir ömür boyu evvelâ, imanıyla duygu ve düşüncelerini plânlar, değişik ibadet çeşitleriyle ferdî ve içtimaî hayatını düzene sokar, genel muameleleriyle aile ve toplum münasebetlerini dengeler ve arzın derinliklerinden semanın enginliklerine kadar her yerde nev’inin bayrağını dalgalandırarak gerçek bir halife olmanın gereklerini yerine getirip iradesinin hakkını edâ etmeye çalışır; çalışır ve yeryüzünü imar eder, varlıkla insanoğlu arasındaki âhengi korur, arz ve semanın zenginliklerini arkasına alarak, Yaradan’ın emri ve izni dairesinde hayatın rengini, şeklini, şivesini daha bir insanî seviyeye getirmeye gayret eder.

Müslümanlar için, yaratılış gayesine verilecek en güzel karşılık ibadettir. Gülen, ibadeti sadece bir kısım belirli hareketleri yerine getirmekten ibaret gören genel yanılgıyı tashih eder. Müslümanlara göre ibadet; “şümullü bir kulluk ve kapsamlı bir sorumluluk” bilincini içinde barındırır. İbadet, Allah’a hizmet ve O’nunla iletişimi mümkün kılan namaz vazifesiyle idrak edilir. Aslında ibadet, “herkesle ve her şeyle beraber Hakk’a müteveccih olmanın, her şeyi O’na bağlamanın; bağlayıp her an O’nunla nazarî amelî irtibatlarını yenilemenin en sıhhatli ve en kestirme yoludur.” Hakikaten, sadakatle ibadet etmeyi alışkanlık haline getirmiş bir mümin manen yenilenerek bütün yaratılmışlarla bir arada bulunma duygusunu tadar.  İbadet, Allah’ın insanoğluna bahşettiği kutsal emanetin tecessüm etmiş hali ve insan özgürlüğünün bir ifadesidir. Bu açıdan, “gerçek müminler” hem Allah’a hem de ibadet sayesinde kazandıkları şükran duygusuyla mahlûkata hizmet ederler. Yani her eylem, geçici yahut aşkın olsun bir “kalp tasfiyesi” ve Allah’ın yarattıklarını sevip onlara hizmet etme arzusu ile yerine getirilir.

Hoşgörünün değeri, biraz da işlevleriyle ile alakalıdır. Hoşgörünün nihai hedefi, yeryüzünün halifesi olarak insanın Yaratıcısına karşı vazifesini yerine getirmesidir. Bu, sadakatin bir sonucu ve insanın adalete, merhamete ve uzlaşmaya ulaşmasının şartıdır. İslâm açısından, ötekini hoş görme çabası bencil ve fırsatçı sebeplere dayanmaz. Dahası, “gerçek mümin” Allah’ın gönderdiği mesaja tepkisel değildir; inanır ve dayanır.  Gülen, çıkar kaygısı gütmeksizin bütün Müslümanları azim ve kararlılıkla bu ayrılıklar ve ihtilaflar dünyasını Allah yolunda hizmet için kucaklamaya çağırmaktadır. Müslüman’ın dünyevi zevkler ve ödüllerden feragat edip kendini tamamıyla ibadete vererek ümit ve reca duygusu içinde Allah’a adama iradesi olan teslimiyet, insanın kararlılığını ve sonuca bakmaksızın dünya ile hoşgörü ruhu içerisinde temas kurma azmini yeniden canlandırmaktadır.

Hristiyanlıkta olduğu gibi Gülen’e göre de amelsiz iman ölüdür;  hakiki müminin ibadeti, ameli salih ile desteklenen namaz ve yakarışları içerir. Yani, her ne kadar klişe bir ifade olsa da ibadet, “tebliğ ettiğini tatbik etmeyi” gerektirir. Gülen bu konuda şunları kaydeder:

Tebliğ ettiği şeyi aynı zamanda temsil etmek Efendimiz’e ait önemli bir hususiyettir. Evet O, ne demiş ve ne söylemişse mutlaka tatbik etmiş ve dediği her şeyi hayata geçirmiştir. Hayata geçirilmeyen sözler ne kadar güzel ve mükemmel de ifade edilse, zamanla küflenmeye ve te’sirsiz kalmaya mahkûmdur. Değil beşer sözü, Kur’ân gibi İlâhî bir kelâm bile eğer tatbik edilmezse, gönüller üzerindeki tesiri adına ne kadar durgunlaştığı anlaşılacaktır.

Sevgi, şefkat, hoşgörü ve müsamaha sadece öğretilmemeli, aynı zamanda bu çatışma ve ayrılıklar dünyasında yaşanılarak gösterilmelidir. Mütekabiliyet, hoşgörünün icra yöntemi olduğu için, İslâm dininde Müslümanlar, başkalarının kusurlarını görmezden gelmeye, “insanlığa sevgi ve şefkat” sunmaya teşvik edilirler.

Gülen, Kur’ân’dan “Eğer affeder, kusurlarını başlarına kakmaz, hoş görür ve bağışlarsanız bilin ki Allah (celle celâluhu) Gafûr’dur, Rahîm’dir” (Teğâbun sûresi, 64/14) gibi ayetleri örnek vererek tepkisel davranmak ve hoş görülmeyi beklemek yerine, Allah’ın yeryüzündeki halifelerini, O’nun temsilcileri olarak İslâm’ın cömertliğini/âlicenaplığını yaymaya ve ötekine hoşgörü ve iyilikle muameleye davet ettiğini belirtmektedir.

Gülen, her fırsatta şefkat, merhamet ve müsamahayı teşvik eder. Bu konuyla alakalı olarak Kur’ân, müminlere şunları hatırlatır: “Allah, din uğrunda sizinle savaşmayan ve sizi yurtlarınızdan çıkarmayanlara iyilikte bulunmayı ve âdil davranmayı yasaklamaz. Çünkü Allah, adaletli olanları sever.” (Mümtahine sûresi, 60/8.) Bir başka ayette takva sahiplerinin âlicenaplığı şöyle yüceltilir: “…kızdıklarında öfkelerini yutar, insanların kusurlarını affederler. Allah da böyle iyi davrananları sever.” (Âl-i İmrân, suresi 3/134.)  Gülen, İslâm’ın şüphesiz bir barış vasıtası ve Allah’ın kendi yoluna itaat ve şükrün bir ifadesi olduğunu ifade eder:

Ne Kur’ân, ne Sünnet, ne de Selefi Sâlihînin safiyane içtihadları içinde sevgiye, hoşgörüye ve herkesle konuşup görüşme, duygu ve düşünceleri ifade etme mânâsında diyaloga zıt ve onları yasaklayıcı bir hüküm, bir tavır yoktur.

İslâm geleneğinde ötekine karşı hoşgörü ve iyilikle muamele teşvik edilmiştir. Bu yaklaşım, adaletsizlikleri sevgi ve cömertlikle ortadan kaldırabilme potansiyeline haizdir. Hz. Muhammed’in (s.a.s.) sünnet ve siret’ine baktığımızda Müslümanların, hoşgörü ruhu ile yaşamaya, asil ruhlu ve cömert insanlar olmaya teşvik edildiklerini görürüz:

Güzel ahlâka açılan üç kapı vardır: Cömert bir ruh, kabul edilebilir bir kelam ve zorluklar karşısında sabır ve sebat gösterme.

Allah katında cahil cömert, cimri olan abidden daha sevimlidir.

Cömertlik, dalları dünyaya sarkmış bir Cennet ağacıdır. Kim bu ağacın bir dalına tutunursa, bu dal onu Cennete götürür.

Sizin en kuvvetliniz, sinirlendiği vakit kendisine hâkim olan, en güçlünüz de güçlü olmasına rağmen affeden kimsedir.

En hayırlınız ahlâkı en güzel olanınız, nezaket gösteren ve nezaket gösterileninizdir.

Allah’ın yeryüzündeki halifeleri olarak Müslümanlar, kulluk şuuru içerisinde Allah’ın rızasını tahsile ve sevgisini umarak dünyayı değiştirmeye çağrılırlar. Bu devrimsel nitelikli ilâhi emirleri yerine getirmek için Müslümanların, kendilerini de düzelterek bireysel ve toplumsal hayatta insani değerlerin yeniden diriltilmesi hedeflerine dönük İslâm’ın ulvi gayelerine hizmet etmeleri beklenir. Gülen, “dünyayı düzeltmeye kalkanların önce kendilerini düzeltmeleri” gerektiğini vurgular ve “Önce içlerini kinden, nefretten, kıskançlıktan” temizleyip yerine “insanlığın ve dünyanın özünü yansıtan” iyilik, dürüstlük ve fazilet hisleriyle donatmaları gerektiğini ifade eder.  Bu yönde çabaların yeşermesi için hoşgörü bir zorunluluk olarak karşımıza çıkmaktadır. Gülen bu gerçeği şöyle dile getirir:

Kusurlara göz yummak, farklı düşüncelere saygı göstermek, affedebileceğimiz her şeyi affetmek; hatta kendi söz götürmez haklarımızın ihlâli karşısında bile, üstün insanî değerlere saygılı kalarak “ihkâkı hak” etmeye çalışmamak; iştirak edilmesi mümkün olmayan en kaba fikirler, en hoyrat düşünceler karşısında dahi, peygamberâne bir temkinle feverana kapılmadan, Kur’ân’ın, kalplere nüfûz etme adına “kavli leyyin” ünvanıyla sunduğu, kalbi leyyin, hali ley yin, tavrı leyyin de diyebileceğimiz yumuşaklıkla mukabelede bulunmalıyız.

Hoşgörü anlayışı, cömertlik ve takvada derinleşmiş daha iyi Müslüman olmaları için inananlara bir orta yol imkânı sunar.  Hoşgörü, Allah’a sadakat ve mahlûkata şefkatle muameleye dayanan hakiki kulluğun zorunlu sonucudur.

Diyalogun Bir Şartı Olarak Hoşgörü

Günümüzde devletlerarası çatışmalar yerlerini toplumlar arası çatışmalara bırakmıştır. Soğuk Savaş sonrası grup çatışmalarının genellikle dini yahut etnik topluluklar arasında yaşandığını görmekteyiz. Ne var ki, modernleşme ve küreselleşme ile gittikçe küçülmekte olan dünyada, toplulukların kendi içlerinde veya aralarında görülen şiddet içerikli çatışmalar artık sadece yerel sonuçlar doğuran bölgesel olaylar olmaktan çıkmıştır. Mesela, Nijerya’nin petrol zengini Nijer Deltasında yaşayan çaresiz Ogoni kabilesinin durumu şüphesiz Nijerya devletinin istikrarını, daha geniş anlamda Batı Afrika’yı ve petrole bağımlı küresel toplumu etkilemektedir. Yine Burundi’deki iç çatışma, Afrika’nın siyasi açıdan kırılgan ve çok kabileli bir yapıya sahip tahıl ambarı konumundaki bu bölgesinde gerilimi tırmandırmıştır. Irak’ın, Kerkük şehrinde tecrübe ettiği iç çatışma ve anayasa konusundaki anlaşmazlıklar Kürtler, Araplar ve Türkmenler olmak üzere üç etnik grubun baskın olduğu bölgelerde etnik çatışmayı körüklemektedir. Bu çatışma, hem komşu Türkiye sınırında tansiyonu yükseltmiş hem de bölgedeki Kürt toplulukların yayılmacı heveslerini körüklemiştir. Bir başka örneğe de Güney Asya’nın nükleer güçleri Hindistan ve Pakistan arasındaki hassas barış ortamını tehdit eden Hindistan alt kıtasının Hindu Müslüman çatışmasında rastlarız. Doğu Akdeniz’deki şiddet ortamının bölgesel ve küresel etkileri ise aşikârdır: Batı Şeria’daki Yahudi yerleşimciler ve Filistinliler arasındaki ya da Lübnan’daki Şii, Sünni ve Hristiyan gruplar arasındaki çatışmalar yıllardır sürüp gitmektedir. Topluluklar arası şiddet eğilimi yayılmaya devam etmekte ve zorunlu göçlerden kaynakların etnik temizlik ve terör adına sömürülmesine varan çok çeşitli vahim sonuçlara sebep olmaktadır.

Halid Ebu el Fadl, toplumları “biz ve ötekiler” şeklinde bölünmüş bir dünya görüşüne yönelten ilkel bir ikilemden bahseder. Bu ikilem etnik, dini yahut kültürel olarak öteki kabul edilenin, ikinci derece hatta bazı durumlarda insandan aşağı derecede bir varlık olarak kabul edildiği bir sınıflandırmaya sebep olmuştur. Kabileler, inanç grupları ya da medeniyetlerin çatışma destanları ve birbiriyle rekabete giren üstünlük ya da mağduriyet öyküleri, anlaşmazlıkları ve karşılıklı şiddeti körüklemektedir. Hâlbuki bu dışlama dürtüsü ile mücadele etmek için toplum yararına işbirliğine girişmek de aynı şekilde insani bir eğilimdir.  İşte, günümüzün çatışma ortamında insanın sosyal bir varlık olarak işbirliği yapmaya dönük doğal arzusundan kaynaklanan öteki ile olan ilişki büyük önem ve aciliyet arz etmektedir.

Küreselleşme süreci ile gittikçe küçülen dünyada, yabancı öteki hızla bizimle aynı çizgide bir vatandaşa dönüşebilmektedir. Doğu Batı doğrultusunda göçlerin ve küresel/yerel ilişkilerin ivme kazanmasıyla toplumsal fay hatları sarsılmakta, barış ve insanlık ruhu içinde öteki ile ilişki kurma, bir arada yaşamın sürekliliği açısından kritik bir önem arz etmektedir. Bu sebeple, karşılıklı anlayışı güçlendirmek ve ortak değerler ve ortak iyi arayışında birlikte yol almak için diyalog zaruri hale gelmektedir.

Mukayeseli dinler tarihi profesörü Mahmoud Ayoub, günümüz dünyasının demografik yapısına işaret ederek, “milyonlarca Müslüman’ın, Hristiyan Batı ülkelerinin vatandaşı olduğunu” ve bunun “kapı komşularımızla” bir “diyalog hayatı” yaşamamızı zorunlu hale getirdiğini söylemektedir.  Malezyalı entelektüel ve Müslüman aktivist Enver İbrahim de diyalogun kaçınılmaz bir ihtiyaç olduğunu şöyle dile getirir: “Dünyanın küresel bir köye dönüştüğü günümüzde diyalog bir zorunluluk halini almıştır. Çünkü diyalog, çeşitli din ve kültürlere mensup insanların ahenk ve uyum içerisinde bir arada yaşamayı tecrübe edecekleri bir mutabakatın var olabilmesinin ön koşuludur.”

Farklı kültür ve inançların birbirini yanlış anlaması ve diğerini insandışı varlık olarak algılamasının yıkıcı sonuçlarını üzülerek dile getiren Gülen, dinin diyalog için öncelikli ve güçlü bir teşvik unsuru olduğunu savunur. Hem İslâm’ın kuşatıcılığı ve hoşgörüsü hem de dünyanın başlıca büyük dinleri, tefrika ve ihtilaflar arasında kalmış topluluklara bir diyalog zemini sağlamaktadır.  Burada altı çizilmesi gereken şey, Gülen’in inançtemelli yaklaşımında diyalog, din değiştirmeyi veya bir tarafın fikirlerinden taviz vermesini gerektirmez. Değişik toplumlarla temasa geçmedeki amaç herhangi bir baskı kurma yahut karşı tarafı aldatma değildir. Bilakis, karşılıklı güvenin tesis edilmesi ve ortak bir amaç geliştirilmesi için karşılıklı anlayışın artırılmasıdır. Bir yandan İslâm geleneğinde muhabbet ruhu ile gerçekleştirilen ikna tasvip edilirken, diğer yandan farklılıkların kalıcılığı arzu edilmiş ve barış her zaman ikna ya tercih edilmiştir. İslâm’ı kabul etmek insanlığa hizmet yolunda Allah’a boyun eğmek demektir; baskı ya da zorlamayı seçmek değildir. Anlaşmazlıklar başa çıkılmaz hâl aldığında Müslümanların Allah’ın takdirine itaat ederek hoşgörülü olmaları şu prensiple emredilmiştir: “Sizin dininiz size; benim dinim banadır.”

Hoşgörü, diyalogun konumlara değil ilgilere ve karşılıklı faydaya odaklanmasını sağlar. Hoşgörünün tutum olarak benimsenmesi ile topluluklar, kimlik ve davranış farklılıkları ile ilgilenmek yerine yanlış anlaşılmalara ve bir arada yaşamaya engel olan hak ihlâllerine odaklanma imkânı bulur. Ayrıca, dinler arası diyalog ile toplulukların karşılıklı olarak birbirlerini desteklemeleri ve zenginleştirmeleri gerçekleşir. İnsan başkasından öğrenmeyi talep ettikçe ufku genişler, inançları daha da güçlenir ve itidal kazanır. Gülen’in ifadesi ile “bir kısım muhalif düşünceler ki, bize doğrudan doğruya veya tedâileriyle bir şeyler anlatmasa bile, sırf kalbî, ruhî ve vicdanî hayatımızı sık sık tamir ve restorasyona zorlaması itibariyle yararlı bulmak düşünce enginliğinde bir hoşgörü sunmak gerekir.”

İnançlar arası diyalog her zaman kolay gerçekleşmez; pek çok durumda zor olduğunu tecrübe ederiz. Dinler arası diyalog başkalarının tasavvurlarını veya inançlarını kabul etme anlamına gelmediği gibi fikir ayrılığının da tamamıyla sona ermesi ve karar birliğine varılması demek de değildir. Çoğu durumda dinler arası diyalog, bir arada yaşama ve iyi niyet ruhunu koruyarak görüş ayrılığını yapıcı bir fikir alışverişine dönüştüren inişli çıkışlı bir süreçtir.

Anglikan Kilisesi heyetinden ve aynı zamanda Ortadoğu Yardım ve Uzlaşma Vakfı Başkanı ve Bagdat’daki St. George Katedrali Papaz Yardımcısı Andrew White, Wheaton Üniversitesi’ne verdiği röportajda dinler arası diyalogun sıklıkla “kibar insanların birlikte oturup kibar insanlarla konuşmasından” ibaret görüldüğünden bahseder. Oysa insanların din adına birbirlerini yaralayıp öldürdükleri durumlarda inançlar arası diyalog bir ölüm kalım meselesi haline gelmektedir. Amansız düşmanların kozlarını paylaştığı zorlu mücadelelerde diyalog, “belediye başkanı nın bahçesinde çay eşliğinde salatalıklı sandviç yemekten ibaret değildir; aksine ‘birbirimizi doğramayı nasıl terk edebiliriz?’ sorusunun cevabını aramaktır.”

Bu gibi çetin durumlarda Gülen, Müslümanlara, birbirine karşı şiddete başvuranlarla diyaloga girmek için farklılıkları hoş görmenin, “ruhi terbiyenin” özünü teşkil ettiğini hatırlatır. Hoşgörü, “en kaba davranışlar ve en üzücü olaylar karşısında dahi” diyalogu ve nihai olarak affediciliği mümkün kılmaktadır. Gülen “Kin ve nefret, habis ruhların, insanlar arasına saçtığı Cehennem tohumlarıdır” diyerek uyarır. İslâm’daki sevgi düsturu sayesinde öteki ile Allah’ın emrettiği merhamet ve adaletten sapmış olsa da hoşgörü temelli diyalog geliştirerek bu kötülüklerle başa çıkılması gerektiğini vurgular. Sağduyunun anlamını yitirdiği böyle durumlarda müsamaha ruhuyla yaklaşmak kolay olmadığı gibi, materyalist bakış açısına göre rasyonel de değildir. Gerçekten de adaletsizliklerin ve nefretin ortasında yeşeren böyle bir hoşgörü anlayışı aslında Allah’ın bir lütfu, “dilinden anlayanlar” için diyalogun nimetlerini bereketlendiren “semavî silah” tır.   Gülen’e göre hoşgörü olmadan topluluklar arası diyalog ilerleyemez; bu hoşgörü teşebbüsü aslında ancak Allah’ın iradesine ram olunarak gerçekleştirilebilecek metafizik bir doğaya sahiptir.

Uzlaşmanın Bir Şartı Olarak Hoşgörü

Kur’ân’da ‘Sulh daima hayırlıdır’  buyurulur. Özellikle gruplar arası dini ve etnik çatışmaların barışı son derece zorlaştırdığı böyle bir zamanda Müslümanlar barışa aracılık etmekle emrolunmuşlardır. Kimlik çatışmalarının soykırım, etnik temizlik, terörizm gibi yansımaları toplumların tamamını etkileyerek ötekini öcü gibi gösteren imajları körüklemekte, ‘bizonlar’ ayrımına dayanan sığ kimliklerin oluşumunu teşvik etmektedir. Fethullah Gülen, birkaç nesildir yaşadığımız şiddet içerikli tarihi biraz da üzüntü ve inkisarla nakleder:

Belli bir geçmişiyle, düşmanlık telkinleri altında yetişen bir nesil, içine itildiği karanlık dünyalarda hep arenaların dehşet ve vahşetini seyretti. Ufkunun ağardığı anda, öten horozların nağmelerinde dahi, o, hep kan ve irin görüyordu. Böylesine, sesi kan, soluğu kan, düşünüşü kan, gülüşü kan bir topluluktan ne öğrenebilirdi. Ona verilen şeylerle, kalbinin bin bir hafakan içinde arzuladığı şeyler, tamamen birbirine zıt ve ters şeylerdi.

Bugünün neslinin gelecek nesillere bırakacağı en büyük armağan hoşgörü ve uzlaşma ruhuyla “affetmesini” öğretmek olacaktır.  Gülen’in İslâmi yaklaşımına göre, dinler arası uzlaşmanın tesis edilmesinde, zulüm ve şiddete başvurmalarından dolayı pişmanlık duyanların dışarıda bırakılmaması için affedicilik şarttır. Böyle bir bağışlayıcılık ancak bir hoşgörü ruhu ile mümkün olabilir. Çünkü hoşgörü sayesinde başkalarının kusurları unutul masa bile, Allah için ve toplum yararına gözetilen daha büyük gayeler hatırına görmezlikten gelinerek bağışlanabilmektedir. Gülen, af mefhumunun “insanoğluyla gün yüzüne çıkıp ve onunla kemale erdiğini” belirterek “en Yüce Kamet’te, en geniş affediciliğe” şahit olduğumuzu ifade eder.

Gülen, bugün dünyanın her yerinde dine karşı bir ilgi olduğunu söylemekte haklıdır.  Aynı durum çok yönlü bir alan olan çatışma çözümleri için de geçerlidir. Ulusal ve uluslararası müzakereciler ve stratejistler, dini fikirlerin ve dine bağlı örgütlenmelerin çatışma çözümü ve uzlaşma alanında sunabileceği katkıları gün geçtikçe daha iyi kavramaktadır. Kökleşmiş düşmanlıklardan dolayı siyasi çalışmaların kalıcı barışa erişmesinin imkânsız olduğu toplumlararası çatışmalarda din, anlamlı bir diyalog ve uzlaşma zemininin hazırlanmasına yardımcı olmaktadır.

Zulüm ve vahşet hikâyelerinin hüküm sürdüğü yerlerde, mağduriyetler ve intikam arayışları, zorunlu ateşkesler ve kâğıt üzerinde kalan barış anlaşmaları ile aşılamaz. Normalleşme ve uzlaşma, çatışma içinde ya da sonrasında bulunan toplumlarda onarıcı bir adaletin tesis edilmesi hususunda ve ötekini içselleştirici ve uzlaştırıcı bir biçimde yeniden tahayyül edebilmeyi mümkün kılma noktasında dünya kamuoyunun bu toplumların yardımına koşmasını gerekli kılar.

Toplumlararası uzlaşmayı sağlama amacıyla yerel ve uluslararası düzeyde çatışma çözümü için çalışanlar, İslâm’ın hoşgörü, müsamaha ve tevazu ilkeleri ile uzlaşma yolunu açan ‘hakiki müminler’den rahatlıkla istifade edebilirler.  Evrenselliğin tekdüzelik demek olmadığı, farklılıkların sürekliliğini koruduğu dünyamızda, uzlaşma ve bir arada yaşama için normatif bir hoşgörü modeli gereklidir. Bu model, entelektüel tevazuyu, affede bilme iradesini, müşterek bir diyalog arzusunu ve ötekini seve bilme kabiliyetini içermelidir. Bu doğrultuda bir hoşgörü modeli Fethullah Gülen ve Gülen Hareketi tarafından “hoşgörü ve diyalog esintilerinin devamı için” hem toplumsal ilişkiler hem de eğitim yoluyla en güzel şekilde sunulmaktadır.

Hoşgörü ve müsamaha mekanizmaları sayesinde ulaşılan uzlaşma Müslümanların, düşmanlarını yaratılışta kardeş olarak yeniden tanımlamasını, yer yer kendilerine biçilen sınırları aşsa da özünde Yaratıcıya benzerliklerini keşfetmelerini mümkün kılar. İslâm’da dinin çizdiği sınırları aşanların hoş görülmesi anlayışı, insanın kalbinde başkasına duyduğu öfkeyi Tanrı’nın huzuruna varmadan önce yenmesini vazeden Hristiyanlıktakinden farklı değildir. Hakikaten, bir Müslüman için başkalarıyla barışık olma, Allah ile barışık olmanın ön koşuludur. Bir insan sevgi ve hoşgörünün kaynağı Allah’tan uzaklaştıkça hayat onun için daha aldatıcı ve güvensiz hale gelmektedir.  İslâm, sadece barışa ihtiyaç duyulmasından değil, daha önemlisi Allah’a duyulan sevgiden kaynaklanan bir uzlaşma anlayışı sunmaktadır. Yani uzlaşma, Allah rızası için yapılan ibadetin bir meyvesidir.

Gülen ve Gülen Hareketi, toprak yahut güç elde etmek için geçici emellerine İslâm dinini alet eden şiddet eğilimli radikalizme karşı aydınlatıcı bir duruş sergilemektedir. Gülen, Müslümanları dinin özüne güven ile İslâm’ın sevgi, merhamet ve hoşgörü mirasını yeniden canlandırmaya çağırmaktadır. Din adına şiddettin hızla arttığı çağımızda, bir barış ışığı, bir uzlaşma ve manevi yenilenme aracı olarak İslâm’ın aydınlığına sığınılmalıdır: “Affın ve hoşgörünün, yaralarımızın büyük bir kısmını saracağına inanıyoruz. Elverir ki bu semavî silah, dilinden anlayanların elinde olsun.” Irak’ta ya da Doğu Akdeniz’de, Endonezya’da ya da Tacikistan’da, Nijerya’da yahut Somali’de, Bosna’da veya Fransa’da olsun Gülen, yazıları, konuşmaları ve yaşantısıyla dünyanın farklı yerlerindeki pek çok Müslüman’dan, Allah’ın insan olarak yaratmasının bir şükrü olarak İslâm’ın engin hoşgörü ve hümanist ruhunu bir diyalog, uzlaşı ve kalıcı barış aracı olarak sunmalarını istemektedir. Çatışmaların sıklıkla bir arada yaşamayı imkansız hale getirdiği küreselleşen dünyada insanlık, “ya birbirleriyle uzlaşarak geçinebilmenin yollarını arayacak” ya da “birbirlerine girip sürekli dövüşeceklerdir.” Gülen’in İslâmi hoşgörü anlayışı, uyum içinde geçinmek ve farklılıklar dünyasında birlikte yaşamak için tesirli bir orta yol olarak ortaya çıkmaktadır.

Nil Yayınları, “Uzlaşı Kültürü (Konferanslar Serisi – 2)” adlı eserde Prof. Dr. Aaron Tyler’in makalesinden alınmıştır.